Şəki dövləti (Azerbaijani Wikipedia)

Analysis of information sources in references of the Wikipedia article "Şəki dövləti" in Azerbaijani language version.

refsWebsite

Global rank Azerbaijani rank

29history.az

low place

348^th place

24bagrationi.org

low place

4,694^th place

9vostlit.info

1,719^th place

401^st place

2tarix.gov.az

low place

472^nd place

2vehi.net

8,746^th place

1,181^st place

2google.com.tr

1,639^th place

359^th place

2nukri.org

low place

8,196^th place

2studydoc.ru

low place

2wikipedia.org

low place

1worldcat.org

5^th place

13^th place

1web.archive.org

1^st place

1anl.az

4,311^th place

8^th place

1bsu.az

low place

63^rd place

1avetruthbooks.com

low place

317^th place

anl.az

Azərbaycan tarixi, II cild, 2007. səh. 269 Azərbaycan tarixi (PDF). II. Bakı: Elm. 2007. ISBN 978-9952-448-34-4.

avetruthbooks.com

Ибн Хордадбех., 1986. səh. 165 Ибн Хордадбех. Книга путей и стран. М. пер. Н. М. Велихановой. 1986 [Китаб ал-масалик ва-л-мамалик].

bagrationi.org

“Kartlis tsxovreba”da Arçilin iki çay arasında Nuxpati şəhər-qalasını tikdirməsi də qeyd olunur:

Orijinal mətn (rus.)

И построил (Арчил) в междуречье город-крепость Нухпати. Нухпатийцы же были язычниками и природы хищной, но Глухой посек их множество. И силой крестил их Арчил, – Картлис Цховреба, 2008. səh. 112.

Əlbəttə ki Nuxpatini mənbələrdə adı XVII əsrdən etibarən kiçik kənd kimi çəkilən və yalnız XVIII əsrin ortalanında şəhərə çevrilən Nuxa ilə eyniləşdirmək mümkün deyil. Şirinbəy Hacıəli də hesab edir ki, gürcü mənbəsində açıq-aydın şəkildə Nuxpatinin Şəkidə yox, Kaxetidə yerləşdiyi göstərilir (Əliyev Ş. H., 2007. səh. 78). Картлис Цховреба (PDF). Тбилиси: Артануджи. Главный редактор академик Роин Метревели. 2008. Əliyev Ş. H. Şimal-Qərbi Azərbaycan: ingiloylar (I kitab: Ən qədim zamanlardan XIII əsrin ortalarınadək) (1000 nüs.). Bakı: Təhsil. 2007.
Xorepiskop— sanar hakimlərinin titulu. İlk dövrlərdə Sanariya xorepiskopları dini hakimiyyətlə yanaşı, dünyəvi hakimiyyəti də əllərinə almış, bundan sonra sanarlara rəhbərlik edərək Kaxetinin birləşdirilməsinə və erkənfeodal gürcü dövlətinin – Kaxeti knyazlığının yaranmasına nail olmuşlar. Nəticədə bu dövlətin başında duran knyazlar ənənəvi qaydada xorepiskop titulu qəbul edirdilər. Xorepiskop titulu artıq teokratik funksiyasını itirmiş, feodal dövlətinin dünyəvi başçısının tituluna çevrilmişdir. Картлис Цховреба, 2008. səh. 167, qeyd 33 Картлис Цховреба (PDF). Тбилиси: Артануджи. Главный редактор академик Роин Метревели. 2008.
234 год грузинского хроникона соответствует 1014 году. По сообщению Аристакэса Ластивертци, Баграт скончался в 464 году армянского летосчисления, что соответствует 1015 году (см . Э. Такаишвили, указ. русский перевод, с. 161, прим. 2; К. Н. Юзбашян, комментарии к указ. переводу Аристакэса, с. 114, прим. 22(Картлис Цховреба, 2008. səh. 240, qeyd 129.). Картлис Цховреба (PDF). Тбилиси: Артануджи. Главный редактор академик Роин Метревели. 2008.
Vaxuşti Baqrationiyə görə Naxçivani qalası Ştoris-Xevi çayının Alazan çayına töküldüyü yerdə idi (Картлис Цховреба, 2008. səh. 177, qeyd 250.) Картлис Цховреба (PDF). Тбилиси: Артануджи. Главный редактор академик Роин Метревели. 2008.
Картлис Цховреба, 2008. səh. 112 Картлис Цховреба (PDF). Тбилиси: Артануджи. Главный редактор академик Роин Метревели. 2008.
Картлис Цховреба, 2008. səh. 229 Картлис Цховреба (PDF). Тбилиси: Артануджи. Главный редактор академик Роин Метревели. 2008.
Картлис Цховреба, 2008. səh. 112

Orijinal mətn (rus.)

Усилились сарацины на земле Рана. Завоевали Газир и Армению. А Маслама воевал с греками. Племянники же Адарнасе Слепого, трое братьев, что выжгли глаза брату отца своего, прибыли из Тарона в Шаких и обосновались там по велению Арчила, ибо все пределы Кавказа до Рана были обезлюдены. Эрети же и Кахети спаслись из-за обилия лесов. И утвердились трое братьев там до самой Гулгулы..

Картлис Цховреба (PDF). Тбилиси: Артануджи. Главный редактор академик Роин Метревели. 2008.
Картлис Цховреба, 2008. səh. 144 Картлис Цховреба (PDF). Тбилиси: Артануджи. Главный редактор академик Роин Метревели. 2008.
Картлис Цховреба, 2008. səh. 149 Картлис Цховреба (PDF). Тбилиси: Артануджи. Главный редактор академик Роин Метревели. 2008.
Картлис Цховреба, 2008. səh. 228 Картлис Цховреба (PDF). Тбилиси: Артануджи. Главный редактор академик Роин Метревели. 2008.
Картлис Цховреба, 2008. səh. 167, qeyd 33 Картлис Цховреба (PDF). Тбилиси: Артануджи. Главный редактор академик Роин Метревели. 2008.
Картлис Цховреба, 2008. səh. 154 Картлис Цховреба (PDF). Тбилиси: Артануджи. Главный редактор академик Роин Метревели. 2008.
Картлис Цховреба, 2008. səh. 154, 155 Картлис Цховреба (PDF). Тбилиси: Артануджи. Главный редактор академик Роин Метревели. 2008.
Картлис Цховреба, 2008. səh. 158 Картлис Цховреба (PDF). Тбилиси: Артануджи. Главный редактор академик Роин Метревели. 2008.
Картлис Цховреба, 2008. səh. 159

Orijinal mətn (rus.)

А затем он выдал замуж дочь своей сестры за персидского султана. Через три года выступил султан неожиданно, обошел Ран и вступил в Эрети. А дидебулы страны той (Эрети) были сторонниками (царя) и преданными Баграту. В это время царь Кахети Ахсартан, сын Гагика, был с небольшим имуществом (или находился с небольшим имуществом). Все оставили крепости свои и бежали в Кавказские горы. В это время царь Баграт находился в походе, намереваясь взять Кахети, и войско свое он послал вперед к вежинскому эриставу Цирквалели. Вернулось (войско) с миром, и доложили (царю) о вступлении султана и (о том, как) бросили крепости. Вернулся (Баграт) немедля в страну свою Картли. А Ахсартан перешел на сторону султана. Преподнес ему большие дары, оставил (христианскую) веру (принял ислам), совершил обряд обрезания и обещал платить харадж, а султан передал ему все (те) крепости, которые были покинуты (их владетелями): как людьми царя абхазов, так и (людьми) самого Ахсартана. А через три недели направился он против царя абхазов. Примкнули к нему царь армян Квирике, тбилисский эмир и Ахсартан, вошли вместе с ним в Картли через Джачви.

Картлис Цховреба (PDF). Тбилиси: Артануджи. Главный редактор академик Роин Метревели. 2008.
Картлис Цховреба, 2008. səh. 160, 161 Картлис Цховреба (PDF). Тбилиси: Артануджи. Главный редактор академик Роин Метревели. 2008.
Картлис Цховреба, 2008. səh. 162, 163 Картлис Цховреба (PDF). Тбилиси: Артануджи. Главный редактор академик Роин Метревели. 2008.
Картлис Цховреба, 2008. səh. 182, 183 Картлис Цховреба (PDF). Тбилиси: Артануджи. Главный редактор академик Роин Метревели. 2008.
Картлис Цховреба, 2008. səh. 185 Картлис Цховреба (PDF). Тбилиси: Артануджи. Главный редактор академик Роин Метревели. 2008.
Картлис Цховреба, 2008. səh. 206, qeyd 54 Картлис Цховреба (PDF). Тбилиси: Артануджи. Главный редактор академик Роин Метревели. 2008.
Картлис Цховреба, 2008. səh. 185, 186 Картлис Цховреба (PDF). Тбилиси: Артануджи. Главный редактор академик Роин Метревели. 2008.
Картлис Цховреба, 2008. səh. 189 Картлис Цховреба (PDF). Тбилиси: Артануджи. Главный редактор академик Роин Метревели. 2008.
Картлис Цховреба, 2008. səh. 252 Картлис Цховреба (PDF). Тбилиси: Артануджи. Главный редактор академик Роин Метревели. 2008.
Картлис Цховреба, 2008. səh. 257, 258 Картлис Цховреба (PDF). Тбилиси: Артануджи. Главный редактор академик Роин Метревели. 2008.

bsu.az

elibrary.bsu.az

Şərifli M. X., 2013. səh. 75 Şərifli M. X. IX əsrin II yarısı – XI əsrdə Azərbaycan feodal dövlətləri (PDF). Bakı. 2013.

google.com.tr

books.google.com.tr

Hudud al-'Alam, 2015. səh. 144 § 36. Arminiya and Arran // Hudud al-'Alam 'The Regions of the World'. 2015. ISBN 978-0-906094-03-7.
Hudud al-'Alam, 2015. səh. 400

Orijinal mətn (ing.)

The name Sunbat-man may have the meaning of “the house of Sunbat”,...

§ 36. Arminiya and Arran // Hudud al-'Alam 'The Regions of the World'. 2015. ISBN 978-0-906094-03-7.

history.az

Ziya Bünyadovun “Azərbaycan IIV-IX əsrlərdə” kitabında «ilk dövrlərin ən yaxşı və mötəbər məxəzlərindən biri hesab olunan Bəlazuridən (əl-Bəlazuridən) götürül»məsi göstərilməklə belə bir cümlə getmişdir: «Bundan sonra I Qubad özü Arrana gəldi, burada Beyləqan, Bərdə, Qəbələ, Dərbənd və Şəki şəhərlərini salıb möhkəmləndirdi» (Bünyadov Z. M., 2007. səh. 52). Bu Şəkinin adının bir qədər də əvvəlki tarixi hadisələrin təsvirində çəkilməsi kimi qəbul edilə bilərdi. Lakin müvafiq hissənin Hikmət Əkbərov tərəfindən edilmiş tam tərcüməsində Şəkinin adı yoxdur: «Onun ardınca (Şah) Qubad buraya gəldi. Arranda Beyləqan şəhərini və ölkənin əsas şəhəri sayılan Bərdəni və Qəbələni- yəni Xəzər şəhərini saldırdı. Daha sonra o, Şarvan vilayəti ilə Alan qapısı arasında çiy kərpicdən sədd tikdirdi və həmin çiy kərpicdən tikilmiş səddin boyunca 360 şəhər saldırdı ki, bu şəhərlər də Bəbu-l-Əbvab salınandan sonra dağıdıldı.» (əl-Bəlazuri, 2005. səh. 105) Bünyadov Z. M. Azərbaycan VII-IX əsrlərdə (PDF) (25000 nüs.). Bakı: Şərq-Qərb. 2007. ISBN ISBN 978-9952-34-085-3. əl-Bəlazuri. Kitəb futuhi-l-buldən; Ərməniyyənin fəthi // Orta əsr ərəb mənbələrindən Azərbaycan tarixinə aid materiallar (200 nüs.). Bakı: Nurlan. 2005. səh. 106.
Mixitar Qoş Yeliazarın arxiepiskop rütbəsindən katolikos seçildiyini göstərir (Moisey Kalankatuklu., 2006. səh. 386.) Moisey Kalankatuklu. Albaniya tarixi (10000 nüs.). Bakı: Avrasiya - Press. 2006. ISBN 9952-421-52-2 ISBN 978-9952-421-52-1.
“Kartlis tsxovreba”da Arçilin iki çay arasında Nuxpati şəhər-qalasını tikdirməsi də qeyd olunur:

Orijinal mətn (rus.)

И построил (Арчил) в междуречье город-крепость Нухпати. Нухпатийцы же были язычниками и природы хищной, но Глухой посек их множество. И силой крестил их Арчил, – Картлис Цховреба, 2008. səh. 112.

Əlbəttə ki Nuxpatini mənbələrdə adı XVII əsrdən etibarən kiçik kənd kimi çəkilən və yalnız XVIII əsrin ortalanında şəhərə çevrilən Nuxa ilə eyniləşdirmək mümkün deyil. Şirinbəy Hacıəli də hesab edir ki, gürcü mənbəsində açıq-aydın şəkildə Nuxpatinin Şəkidə yox, Kaxetidə yerləşdiyi göstərilir (Əliyev Ş. H., 2007. səh. 78). Картлис Цховреба (PDF). Тбилиси: Артануджи. Главный редактор академик Роин Метревели. 2008. Əliyev Ş. H. Şimal-Qərbi Azərbaycan: ingiloylar (I kitab: Ən qədim zamanlardan XIII əsrin ortalarınadək) (1000 nüs.). Bakı: Təhsil. 2007.
Bəzi tədqiqatçılara görə Qriqor Hammam Hereti knyazlarından ilk olaraq – 893-cü ildə, çar titulu qəbul etmiş hökmdardır

Orijinal mətn (rus.)

Из эретских князей титул царя в 893 г. принимает князь Амам (Папуашвили Т. Г. Из политической истории Эрети, с. 70—71) – Лордкипанидзе М. Д., § 2. Эрети, 1988.

. Şirinbəy Hacıəli isə David Musxelişviliyə istinad edərək Eredvi^[rus.] kəndindəki kilsənin kitabəsində Hammamın adının çəkildiyini göstərir (Əliyev Ş. H., 2007. səh. 82). Lakin David Musxelişvili Eredvi kəndindəki kilsənin kitabəsində Hammamın adının çəkildiyini yox, yalnız “herlər çarının varisi” ifadəsinin işləndiyini yazır və əlavə edir ki, herlər çarının varisi, yəni ki Hammamın varisi deməkdir (Мусхелишвили Д. Л., 1982. səh. 38). Yuxarıda Eredvi kəndindəki kilsənin kitabəsinin mətni iqtibas gətirilib və orada nə Şirinbəy Hacıəlinin yazdığı kimi Hammamın adı var, nə də David Musxelişvilinin yazdığı kimi “herlər çarının varisi” ifadəsi. İqtibas gətirilən mətndə heretililərin çarından, yəni Atrnersehdən söhbət gedir (Гунба М. М., 2012): Əliyev Ş. H. Şimal-Qərbi Azərbaycan: ingiloylar (I kitab: Ən qədim zamanlardan XIII əsrin ortalarınadək) (1000 nüs.). Bakı: Təhsil. 2007. Мусхелишвили Д. Л. Из исторической географии восточной Грузии (Шаки и Гогорена). Тбилиси: Мацниереба. 1982.
İbn Havqəl X əsrin ortaları üçün öz kitabında həm Əbu Əbdülməlik adı ilə tanınan Şəki hökmdarı Asxasın adını və həm də ətraf vilayətlərin Sanxarib adlı 3 hakiminin adını çəkir. Bunlardan birincisi Rab ərazisini idarə edən ibn Suvar adı ilə tanınan Sanxarib, ikincisi Xacin hakimi Sanxarib. 941-957-cü illər arasında Şəki hakimi Salarilər dövlətinə bac olaraq ildə 1 milyon dirhəm, Rab ərazisini idarə edən Sanxarib 300 min dirhəm və əlavə hədiyyələr, Xacın hakimi isə 100 min dirhəm və əlavə olaraq 50 min dirhəm dəyərində atlar və hədyyələr verirdi (səh.:105). Bunlar – Şəki hakimi Asxas və 2 Sanxarib eyni dövrdə yaşamışlar. 3-cü Sanxarib isə Sanariya hakimi kimi təqdim olunur (səh.: 99) (Ибн Рустэ., 1903. səh. 99,105) və bunun hakimiyyətdə olduğu dövr İbn Havqəlin kitabının yazıldığı illərə – X əsrin 70-ci illərinə, gedib çıxa bilər. Buna görə də Rub ərazilərinin hakimi Sanxaribi Sanariya çarı Sanxariblə eyniləşdirmək mümkündür. Aqafangel Krımski də İbn Həvqəldəki Rab ərazisini Sanariya ilə, Rab ərazisini idarə edən Sanxaribi, Sanariya çarı kimi təqdim edilən İbn Suvar Sanxarib ilə və “Albaniya tarixi”ndəki Sevadanın oğlu Sənəkərim ilə eyniləşdirir (Əliyev Ş. H., 2007. səh. 94). Çatışmayan yalnız bir şey qalır, o da Sənəkərim adlı çarın Sanariyada hakimiyyətdə olmasını təsdiqləyən digər mənbələrdir. Ибн Рустэ. Сведения арабских писателей о Кавказе, Армении и Адербейджане: V. Ибн Рустэ // Книга драгоценных камней. 32 (Сборник материалов для описания местностей и племен Кавказа). Тифлис. пер. Н. А. Караулова. 1903 [Китaб-ал-а'лaк-ан-нефuса]. Əliyev Ş. H. Şimal-Qərbi Azərbaycan: ingiloylar (I kitab: Ən qədim zamanlardan XIII əsrin ortalarınadək) (1000 nüs.). Bakı: Təhsil. 2007.
Ziya Bünyadov “Albaniya tarixi” kitabında Adarnerseh barədə qeyd edir (III kitab, 118-ci qeyd): «Adərnersə ibn İshaq əl Xaçinin adı Təbəridə (III, s. 1416) rast olunur» (Moisey Kalankatuklu., 2006. səh. 378). Moisey Kalankatuklu. Albaniya tarixi (10000 nüs.). Bakı: Avrasiya - Press. 2006. ISBN 9952-421-52-2 ISBN 978-9952-421-52-1.
Əliyev Ş. H., 2007. səh. 2, 6, 8, 82, 89, 100, 197 Əliyev Ş. H. Şimal-Qərbi Azərbaycan: ingiloylar (I kitab: Ən qədim zamanlardan XIII əsrin ortalarınadək) (1000 nüs.). Bakı: Təhsil. 2007.
Fərzəlibəyli Ş. F., 2003. səh. 7 Fərzəlibəyli Ş. F. XV əsr Azərbaycan dövlətlərinin quruluşu (PDF) (Təkmilləşdirilmiş II nəşri 500 nüs.). Bakı: "Elnur-P" mətbəəsi. 2003. səh. 7.
Əliyev Ş. H., 2007. səh. 28, 29, 30 Əliyev Ş. H. Şimal-Qərbi Azərbaycan: ingiloylar (I kitab: Ən qədim zamanlardan XIII əsrin ortalarınadək) (1000 nüs.). Bakı: Təhsil. 2007.
Əliyev Ş. H., 2007. səh. 99, 107, 108, 120, 121, 122, 125, 127, 129, 130, 131, Əliyev Ş. H. Şimal-Qərbi Azərbaycan: ingiloylar (I kitab: Ən qədim zamanlardan XIII əsrin ortalarınadək) (1000 nüs.). Bakı: Təhsil. 2007.
əl-Bəlazuri, 2005. səh. 106 əl-Bəlazuri. Kitəb futuhi-l-buldən; Ərməniyyənin fəthi // Orta əsr ərəb mənbələrindən Azərbaycan tarixinə aid materiallar (200 nüs.). Bakı: Nurlan. 2005. səh. 106.
Moisey Kalankatuklu., 2006. səh. 130

Orijinal mətn (rus.)

Mənim xeyirxah, ədalətli, Allahsevər və sevimli qardaş və peşə yoldaşlarıma – Albaniya katolikosu cənab Abbasa, bahalat yepiskopu Moiseye, Qələbə yepiskopu Qriqora, Amaras yepiskopu Hromrika, Balasakan (Beyləqan) yepiskopu Trimoteye, Şəki yepiskopu Ambakuma, Girdiman yepiskopu Yovhankaya Böyük Konqmank yepiskopu Qevonda – ermənilər katolikosu İovannes, Taron yepiskopu Abraham, çar iqamətgahının yepiskopu Qriqor, Tayk yepiskopu Stepannos, Orxorunik yepiskopu Maştos, Vənənd yepiskopu Givt, Assuriya yepiskopu Abdişo, Amatunilərin yepiskopu Rap, Rştunilərin yepiskopu Kristofor, Mokk yepiskopu Sekundos və bütün qalan erməni yepiskoplarından salam və ehtiram!...

Moisey Kalankatuklu. Albaniya tarixi (10000 nüs.). Bakı: Avrasiya - Press. 2006. ISBN 9952-421-52-2 ISBN 978-9952-421-52-1.
əl-Bəlazuri, 2005. səh. 113 əl-Bəlazuri. Kitəb futuhi-l-buldən; Ərməniyyənin fəthi // Orta əsr ərəb mənbələrindən Azərbaycan tarixinə aid materiallar (200 nüs.). Bakı: Nurlan. 2005. səh. 106.
Moisey Kalankatuklu., 2006. səh. 341

Orijinal mətn (rus.)

Katolikos Movses yarım il kürsüdə oturdu. Katolikos Davud iyirmi səkkiz il kürsüdə oturdu. O, Qəbələ yepiskopluğundan seçilmişdi. O, Şəki hökmdarının qanunsuz nikahına xeyir-dua vermişdi.

Moisey Kalankatuklu. Albaniya tarixi (10000 nüs.). Bakı: Avrasiya - Press. 2006. ISBN 9952-421-52-2 ISBN 978-9952-421-52-1.
Moisey Kalankatuklu., 2006. səh. 296, 300 Moisey Kalankatuklu. Albaniya tarixi (10000 nüs.). Bakı: Avrasiya - Press. 2006. ISBN 9952-421-52-2 ISBN 978-9952-421-52-1.
Moisey Kalankatuklu., 2006. səh. 378 Moisey Kalankatuklu. Albaniya tarixi (10000 nüs.). Bakı: Avrasiya - Press. 2006. ISBN 9952-421-52-2 ISBN 978-9952-421-52-1.
Əliyev Ş. H., 2007. səh. 165 Əliyev Ş. H. Şimal-Qərbi Azərbaycan: ingiloylar (I kitab: Ən qədim zamanlardan XIII əsrin ortalarınadək) (1000 nüs.). Bakı: Təhsil. 2007.
Moisey Kalankatuklu., 2006. səh. 336 Moisey Kalankatuklu. Albaniya tarixi (10000 nüs.). Bakı: Avrasiya - Press. 2006. ISBN 9952-421-52-2 ISBN 978-9952-421-52-1.
Əliyev Ş. H., 2007. səh. 85, 90

Orijinal mətn (rus.)

Bəzi müasir tədqiqatçılar bu məlumatlara, habelə Məsudinin “şekinlər şahı Adarnerse ibn Hammam” haqqında məlumatına istinad edərək Adarnersehin I Qriqor Hammamın oğlu və varisi hesab etmişlər. Əslində isə A.Y.Krımskinin qeyd etdiyi (109, s. 376) və yuxarıda göstərdiyimiz kimi, Adarnerseh II Qriqor Hammamın oğlu, Sahaqın nəvəsi, I Qriqor Hammamın nəticəsi idi... M.Kalankatuklu isə öz konsepsiyasında qeyri-dəqiqliyə yol verərək “İşxan adlanan Sevadanı” Adarnersehin qardaşı, II Qriqor Hammamın oğlu olduğunu yazırdı (31, s. 203; , III, 19).

Əliyev Ş. H. Şimal-Qərbi Azərbaycan: ingiloylar (I kitab: Ən qədim zamanlardan XIII əsrin ortalarınadək) (1000 nüs.). Bakı: Təhsil. 2007.
Əliyev Ş. H., 2007. səh. 99 Əliyev Ş. H. Şimal-Qərbi Azərbaycan: ingiloylar (I kitab: Ən qədim zamanlardan XIII əsrin ortalarınadək) (1000 nüs.). Bakı: Təhsil. 2007.
Moisey Kalankatuklu., 2006. səh. 336

Orijinal mətn (rus.)

Sevadanın iki oğlu var idi – Qriqor və Davud. Qriqor dünyaya İşxan adlanan Sevadanı və Adarnersehi gətirdi. İşxan dünyaya dörd oğul gətirdi: Yovhannesi, Qriqoru, Adarnersehi və Filippi. Allah – təala İşxanın böyük oğlu Senekərim adlanan Yovhannesi seçib onu çarlığa layiq gördü. Allah – təalanın buyruğu ilə Senekərimin vasitəsilə çoxdan yox olmuş çarlığı bərpa etdirdi. İran şahı onu təmtəraqlı və qiymətli hədiyyələrlə təltif etdi və ona öz atasının tacını və atını göndərdi. Elə həmin il Davud adlı Yunan magistir (A.Y.Krımski “Davud adlı Yunan magistri”ni gürcü mənbəsi “Kartlis tsxovreba”ya görə 966-cı ildə vəfat etmiş David Magistros ilə eyniləşdirir və buna sasən Senekərimin 960-965-ci illər arasında “çoxdan yox olmuş çarlığı” bərpa etdiyini müəyyənləşdirir, – Əliyev Ş. H., 2007. səh. 93 ) və allahsevər ərə gözəl tac və çar əbasını göndərib, ona hörmət göstərdi və katolikos onun çarlığına öz razılığını verdi.

Moisey Kalankatuklu. Albaniya tarixi (10000 nüs.). Bakı: Avrasiya - Press. 2006. ISBN 9952-421-52-2 ISBN 978-9952-421-52-1. Əliyev Ş. H. Şimal-Qərbi Azərbaycan: ingiloylar (I kitab: Ən qədim zamanlardan XIII əsrin ortalarınadək) (1000 nüs.). Bakı: Təhsil. 2007.
Əliyev Ş. H., 2007. səh. 97 Əliyev Ş. H. Şimal-Qərbi Azərbaycan: ingiloylar (I kitab: Ən qədim zamanlardan XIII əsrin ortalarınadək) (1000 nüs.). Bakı: Təhsil. 2007.
Əliyev Ş. H., 2007. səh. 80, 94 Əliyev Ş. H. Şimal-Qərbi Azərbaycan: ingiloylar (I kitab: Ən qədim zamanlardan XIII əsrin ortalarınadək) (1000 nüs.). Bakı: Təhsil. 2007.
Əliyev Ş. H., 2007. səh. 106 Əliyev Ş. H. Şimal-Qərbi Azərbaycan: ingiloylar (I kitab: Ən qədim zamanlardan XIII əsrin ortalarınadək) (1000 nüs.). Bakı: Təhsil. 2007.
Əliyev Ş. H., 2007. səh. 110 Əliyev Ş. H. Şimal-Qərbi Azərbaycan: ingiloylar (I kitab: Ən qədim zamanlardan XIII əsrin ortalarınadək) (1000 nüs.). Bakı: Təhsil. 2007.
Əliyev Ş. H., 2007. səh. 117 Əliyev Ş. H. Şimal-Qərbi Azərbaycan: ingiloylar (I kitab: Ən qədim zamanlardan XIII əsrin ortalarınadək) (1000 nüs.). Bakı: Təhsil. 2007.
Əliyev Ş. H., 2007. səh. 122 Əliyev Ş. H. Şimal-Qərbi Azərbaycan: ingiloylar (I kitab: Ən qədim zamanlardan XIII əsrin ortalarınadək) (1000 nüs.). Bakı: Təhsil. 2007.
Əliyev Ş. H., 2007. səh. 94 Əliyev Ş. H. Şimal-Qərbi Azərbaycan: ingiloylar (I kitab: Ən qədim zamanlardan XIII əsrin ortalarınadək) (1000 nüs.). Bakı: Təhsil. 2007.
Əliyev Ş. H., 2007. səh. 101, 102 Əliyev Ş. H. Şimal-Qərbi Azərbaycan: ingiloylar (I kitab: Ən qədim zamanlardan XIII əsrin ortalarınadək) (1000 nüs.). Bakı: Təhsil. 2007.

nukri.org

nplg.nukri.org

Лордкипанидзе М. Д., § 1. Кахети, 1988

Orijinal mətn (rus.)

Грузинский историк XI в. Сумбат Давитисдзе считает цанаров идентичными шакам; А по Сумбату Давитисдзе, царь Георгий привел на помощь «цанаров и шаков». Следовательно, здесь «кахи» и «цанары» являются идентичными понятиями.

Лордкипанидзе М. Д. Глава VI, Возникновение новых феодальных государств; § 1. Кахети // Очерки истории Грузии. 2 (20 000 nüs.). Тбилиси: Мецниереба. АН ГССР, Ин-т ист., археол. и этнографии. 1988.
Лордкипанидзе М. Д. Глава VI, Возникновение новых феодальных государств; § 2. Эрети // Очерки истории Грузии. 2 (20 000 nüs.). Тбилиси: Мецниереба. АН ГССР, Ин-т ист., археол. и этнографии. 1988.
Лордкипанидзе М. Д., § 1. Кахети, 1988

Orijinal mətn (rus.)

В специальной литературе является спорным вопрос об этническом происхождени племени цанар. Ряд авторов причисляет их к восточной группе кавказских народов, ряд — к грузинской. В пользу грузинского происхождения племени цанар, на наш взгляд, говорит как топонимика края, так и указания армянских и арабских первоисточников. При этом следует учесть то обстоятельство, что, в то время когда цанары активизируются на политической арене, они бесспорно являются составной частью грузинского историко-культурного мира. Арабские авторы, касаясь операции Хабиба ибн-Масламы в пределах Грузии, Санарию упоминают вместе с другими грузинскими административными единицами. Армянский историк Вардан цанаров считает грузиноязычным племенем, что вполне подтверждает грузинская эпиграфика края. Хеви (Цанарети) входила в паству Цилканской кафедры, существующей с VI в., где богослужение, как во всем Мцхетском католикосате, велось на грузинском языке, что и подтверждается грузинскими надписями Гарбанской церкви. Находясь во главе борьбы с арабами и организации земель Кахети в самостоятельное государство, цанары, грузины по языку, церкви, то есть историко-культурному облику, служили делу создания грузинского государства (княжества) Кахети.

Лордкипанидзе М. Д. Глава VI, Возникновение новых феодальных государств; § 1. Кахети // Очерки истории Грузии. 2 (20 000 nüs.). Тбилиси: Мецниереба. АН ГССР, Ин-т ист., археол. и этнографии. 1988.
Лордкипанидзе М. Д. Глава VI, Возникновение новых феодальных государств; § 2. Эрети // Очерки истории Грузии. 2 (20 000 nüs.). Тбилиси: Мецниереба. АН ГССР, Ин-т ист., археол. и этнографии. 1988.

studydoc.ru

Лордкипанидзе М. Д., § 1. Кахети, 1988

Orijinal mətn (rus.)

Грузинский историк XI в. Сумбат Давитисдзе считает цанаров идентичными шакам; А по Сумбату Давитисдзе, царь Георгий привел на помощь «цанаров и шаков». Следовательно, здесь «кахи» и «цанары» являются идентичными понятиями.

Лордкипанидзе М. Д. Глава VI, Возникновение новых феодальных государств; § 1. Кахети // Очерки истории Грузии. 2 (20 000 nüs.). Тбилиси: Мецниереба. АН ГССР, Ин-т ист., археол. и этнографии. 1988.
Лордкипанидзе М. Д. Глава VI, Возникновение новых феодальных государств; § 2. Эрети // Очерки истории Грузии. 2 (20 000 nüs.). Тбилиси: Мецниереба. АН ГССР, Ин-т ист., археол. и этнографии. 1988.
Лордкипанидзе М. Д., § 1. Кахети, 1988

Orijinal mətn (rus.)

В специальной литературе является спорным вопрос об этническом происхождени племени цанар. Ряд авторов причисляет их к восточной группе кавказских народов, ряд — к грузинской. В пользу грузинского происхождения племени цанар, на наш взгляд, говорит как топонимика края, так и указания армянских и арабских первоисточников. При этом следует учесть то обстоятельство, что, в то время когда цанары активизируются на политической арене, они бесспорно являются составной частью грузинского историко-культурного мира. Арабские авторы, касаясь операции Хабиба ибн-Масламы в пределах Грузии, Санарию упоминают вместе с другими грузинскими административными единицами. Армянский историк Вардан цанаров считает грузиноязычным племенем, что вполне подтверждает грузинская эпиграфика края. Хеви (Цанарети) входила в паству Цилканской кафедры, существующей с VI в., где богослужение, как во всем Мцхетском католикосате, велось на грузинском языке, что и подтверждается грузинскими надписями Гарбанской церкви. Находясь во главе борьбы с арабами и организации земель Кахети в самостоятельное государство, цанары, грузины по языку, церкви, то есть историко-культурному облику, служили делу создания грузинского государства (княжества) Кахети.

Лордкипанидзе М. Д. Глава VI, Возникновение новых феодальных государств; § 1. Кахети // Очерки истории Грузии. 2 (20 000 nüs.). Тбилиси: Мецниереба. АН ГССР, Ин-т ист., археол. и этнографии. 1988.
Лордкипанидзе М. Д. Глава VI, Возникновение новых феодальных государств; § 2. Эрети // Очерки истории Грузии. 2 (20 000 nüs.). Тбилиси: Мецниереба. АН ГССР, Ин-т ист., археол. и этнографии. 1988.

tarix.gov.az

Ziya Bünyadovun “Azərbaycan IIV-IX əsrlərdə” kitabında «ilk dövrlərin ən yaxşı və mötəbər məxəzlərindən biri hesab olunan Bəlazuridən (əl-Bəlazuridən) götürül»məsi göstərilməklə belə bir cümlə getmişdir: «Bundan sonra I Qubad özü Arrana gəldi, burada Beyləqan, Bərdə, Qəbələ, Dərbənd və Şəki şəhərlərini salıb möhkəmləndirdi» (Bünyadov Z. M., 2007. səh. 52). Bu Şəkinin adının bir qədər də əvvəlki tarixi hadisələrin təsvirində çəkilməsi kimi qəbul edilə bilərdi. Lakin müvafiq hissənin Hikmət Əkbərov tərəfindən edilmiş tam tərcüməsində Şəkinin adı yoxdur: «Onun ardınca (Şah) Qubad buraya gəldi. Arranda Beyləqan şəhərini və ölkənin əsas şəhəri sayılan Bərdəni və Qəbələni- yəni Xəzər şəhərini saldırdı. Daha sonra o, Şarvan vilayəti ilə Alan qapısı arasında çiy kərpicdən sədd tikdirdi və həmin çiy kərpicdən tikilmiş səddin boyunca 360 şəhər saldırdı ki, bu şəhərlər də Bəbu-l-Əbvab salınandan sonra dağıdıldı.» (əl-Bəlazuri, 2005. səh. 105) Bünyadov Z. M. Azərbaycan VII-IX əsrlərdə (PDF) (25000 nüs.). Bakı: Şərq-Qərb. 2007. ISBN ISBN 978-9952-34-085-3. əl-Bəlazuri. Kitəb futuhi-l-buldən; Ərməniyyənin fəthi // Orta əsr ərəb mənbələrindən Azərbaycan tarixinə aid materiallar (200 nüs.). Bakı: Nurlan. 2005. səh. 106.
Mahmudov Y. M., 2005. səh. 22 Mahmudov Y. M. Azərbaycan: qısa dövlətçilik tarixi (PDF) (1000 nüs.). Bakı: Təhsil. 2005.

vehi.net

“Haykazun” Qeqarkunikdə hakimiyyətdə olan knyaz sülaləsinin adı idi; onlar özlərini əfsanəvi Hayk nəslindən olduqlarını iddia edirdilər. (Иованнес Драсханакертци, XXI-XXX, 1986. səh. ...(qeyd: 124). Albaniya tarixində Qriqor Hamamın oğlu Əbu Əlinin də Haykazun olması göstərilir:

Orijinal mətn (ing.)

Спустя четыре года, когда Новый год совпал со святой Пасхой, был убит своим родичем Смбатом князь Алуанка Апу Али hАйказуни, – Мовсес Каланкатуаци., 1985

Мовсес Каланкатуаци. Книга третья // История страны Алуанк. Ереван. 1985.
Армянская География, 1877

Orijinal mətn (rus.)

Албания заключает в себе следующие провинции: 1. Иехни, 2. Бех, 3. Камбечан, 4. Шаке, 5. Востани-Марцпан, 6. Дашти-Баласакан.

Армянская География VII века по Р. Х (приписывавшаяся Моисею Хоренскому). СПб. 1877.

vostlit.info

ДИДЕБУЛИ (от груз, “диди” - большой, великий) - лицо, принадлежавшее к высшему слою феодального класса, который уже в VII-IX вв. образовали дид-диди азнауры. Когда в XV в. феодальная аристократия сложилась в отдельное сословие тавадов, среди них дидебули тавады или просто дидебулы, букв, вельможи, являлись обладателями наиболее обширных владений и высших должностей; в начале XVIII в. в Картли дидебулами почитались главы пяти-шести наиболее крупных феодальных домов.([1] Arxivləşdirilib 2011-10-31 at the Wayback Machine).
Yuxarıda qeyd edildiyi kimi () Səhl ibn Sunbata xəlifə tərəfindən “Erməniyyə, İberiya və Albaniya üzərində” ali hakimiyyətin verilməsini göstərən “Alban ölkəsinin tarixi”ndə, cəmi 1 il sonra adı çəkilən 3 ölkə hakiminin artıq “hökmdarlar ağası” Hovannesin olması qeyd edilir. Bundan sonra tarix səhnəsində uzun müddət Səhl ibn Sunbatın adına təsadüf olunmur. Yalnız X əsrin ikinci yarısı – X əvvəllərində yaşamış erməni tarixçisi Tovma Artsruni, 980-cı ildə yazmağa başlıadığı əsərində Səhl ibn Smbatın 854-cü ildə Xaçın hakimi Atrnerseh və Artsakdakı Ktiş hakimi Yesai əbu Musa ilə birlikdə ərəb sərkərdəsi Buğa əl-Kəbir tərəfindən tutularaq Xilafətin paytaxtına aparıldığını yazır (Dowsett C., 1957. səh. 463

Orijinal mətn (ing.)

Among theprisoners captured by Boga al Kabir in 854 John Catalicos and Tovma Arcrunimention three Albanian princes: Atrnerseh, lord of Xacen, Sahl son of Smbat, lord of Sake, and Esay Abu Muse, lord of Ktis in Arcax..

). Lakin eyni hadisə barədə məlumat verən ərəb mənbəsi Samirəyə göndərilənlərin adları arasında Səhlin yox, oğlunun – Arran patriki Müəvviyə İbn Səhl, ibn Sunbatın adını çəkir( Ибн-ал-Асир, 1940). Mümkündüqr ki, Tovma Artsruni mətndə Müəvviyənin adını buraxmış, əvəzində mətndə yalnız Müəvviyənin atasının adı qalmışdır; əgər belədirsə, deməli, Tovma Artsruninin Şəki hakimi kimi təqdim etdiyi şəxs, İbn əl-Əsirdə Arran batriki kimi göstərilir; Səhl ibn Sunbat isə Babəyi ərəblərə təslim edəndən 1 il sonra artıq həyatda olmamışdır. Ибн-ал-Асир. Тарих-ал-камиль (полного свода истории). Баку: АзФан. 1940.
Рашид ад-Дин., 1971. səh. 42

Orijinal mətn (rus.)

Азербайджан — с вилайетами и со следующими наибствами — 1040 федданов: Рашид ад-Дин. Переписка. Москва: Наука. 1971.
Гевонд, 1862

Orijinal mətn (rus.)

Собрав сильное войско, Хаган поручив его полководцу своему, Ражу-Тархану, из поколения Хатирлитбера, и отправил на страну нашу, находившуюся под управлением Езида. Рассыпавшись по северной стороне большой реки Куры, Хазары овладели многими областями: Хеджар, Kaгa, Остани, Марзпаньян, Габанд, Гегаву, Шаке, Биес, Хени, Камбехчан, Хозмас — все области агванские.

Гевонд. История халифов. СПб. 1862.
Минорский В. Ф., 1963 Минорский В. Ф. История Ширвана и Дербенда X-XI веков. М.: Издательство восточной литературы. 1963.
Минорский В. Ф. История Ширвана и Дербенда X-XI веков. М.: Издательство восточной литературы. 1963.

Минорский В. Ф. История Ширвана и Дербенда X-XI веков. М.: Издательство восточной литературы. 1963.
Ибн-ал-Асир, 1940 Ибн-ал-Асир. Тарих-ал-камиль (полного свода истории). Баку: АзФан. 1940.
Иованнес Драсханакертци., 1986

Orijinal mətn (rus.)

И так как злые набежники коварных поработителей продолжали наводнять нашу страну, поэтому я, повелением господа скитаясь из города в город, прибыл в край Восточный – Алванк к великому ишхану Сааку и к царю их Атрнерсеху, что на северо-востоке Кавказа, ибо и они из нашего народа и паства пажити нашей.

Иованнес Драсханакертци. История Армении. Ереван. 1986.
Иованнес Драсханакертци. XXI-XXX // История Армении. Ереван. 1986.

Иованнес Драсханакертци. ГЛАВА LI // История Армении. Ереван. 1986.
Вардан Аревелци., 1861 Вардан Аревелци. Всеобщая история Вардана Великого. М. 1861.
Садр ад-Дин Али ал-Хусайни., 1980. səh. 185, 186

Orijinal mətn (rus.)

Второй поход великого султана 'Адуд ад-Даула Абу Шуджа" Алп-Арслана в ар-Рум
В 460 году1 а царь Абхаза по имени Бакрат совершил набег на ал-Барда'а, а это один из городов в стране мусульман. Тогда султан укрепился в своем намерении и устремился в страну Абхаз. Командующим авангардом был Сау-Тегин. Самыми храбрыми из воинов ар-Рума [были] франки (ал-фарандж) и пешие воины из Шаки. А Шаки — это округ, где княжил Ахситан. Округ Шаки богат лесами и чащами, в которых [и скрывались] разбойники ар-Рума и Абхаза. Султан приказал нефтеметателям поджечь эти чащи, и они сделали это. И увидел султан среди этих чащ две крепости, построенные из железных плит (атбак), (л. 26а) [скрепленных] медными гвоздями. Однако подобраться верхом на конях к этим крепостям было невозможно, и султан, осмотрев их, оставил надежду [завладеть ими].
Между владетелем этих двух крепостей и маликом Шаки была давняя вражда. [Поэтому] владетель крепостей вышел к султану, принял ислам и сдал обе крепости. После этого султан углубился в эту страну и прошел ее, захватывая [новые] крепости, и грабил страну до тех пор, пока не собрал здесь столько [добра], что глаза устали бы, если бы описать [все] это. К султанскому двору прибыли повелитель франков (малик ал-фарандж) и [владетель] Шаки Ахситан с некоторым числом всадников. Он остановился у порога, и султан сказал: «Помогите ему сойти и служите ему, ибо он владыка знатного происхождения».
Когда он спешился и вошел к султану, он сказал [следующее]: «Опыт научил меня [оставить] заблуждение, [свойственное] людям, а к твоему трону меня привело не что иное, как представление о вере ислама, [возникшее] в моем воображении, а также твердая решимость порвать с христианством все мои связи и помыслы». Султан сошел с трона, встретил его, обнял и поцеловал в голову. Ахситан поцеловал ногу султана, и оба они не выдержали и заплакали, и в их сердцах загорелось пламя [чувств].
И малик Ахситан признал свидетельство «нет божества, кроме Аллаха, а Мухаммад, да благословит его Аллах и да приветствует,— раб Его и посланник Его». Султан осыпал Ахситана драгоценными камнями из своей сокровищницы, а после того как оказал ему почет и [знаки] уважения, посадил его на своего коня. Перед ними прошли сошедшие с коней эмиры и хаджибы, а потом они вошли в шатер, наполненный царской роскошью и разным добром.
Султан послал к нему факиха, который обучил бы его канонам ислама, молитве и сурам Корана. Он приказал подвергнуть его обрезанию и вручил ему управление этими областями.

Садр ад-Дин Али ал-Хусайни. Ахбар ад-даулат ас-сельджукийа. М.: Восточная Литература. 1980.

web.archive.org

ДИДЕБУЛИ (от груз, “диди” - большой, великий) - лицо, принадлежавшее к высшему слою феодального класса, который уже в VII-IX вв. образовали дид-диди азнауры. Когда в XV в. феодальная аристократия сложилась в отдельное сословие тавадов, среди них дидебули тавады или просто дидебулы, букв, вельможи, являлись обладателями наиболее обширных владений и высших должностей; в начале XVIII в. в Картли дидебулами почитались главы пяти-шести наиболее крупных феодальных домов.([1] Arxivləşdirilib 2011-10-31 at the Wayback Machine).

wikipedia.org

ru.wikipedia.org

Bəzi tədqiqatçılara görə Qriqor Hammam Hereti knyazlarından ilk olaraq – 893-cü ildə, çar titulu qəbul etmiş hökmdardır

Orijinal mətn (rus.)

Из эретских князей титул царя в 893 г. принимает князь Амам (Папуашвили Т. Г. Из политической истории Эрети, с. 70—71) – Лордкипанидзе М. Д., § 2. Эрети, 1988.

. Şirinbəy Hacıəli isə David Musxelişviliyə istinad edərək Eredvi^[rus.] kəndindəki kilsənin kitabəsində Hammamın adının çəkildiyini göstərir (Əliyev Ş. H., 2007. səh. 82). Lakin David Musxelişvili Eredvi kəndindəki kilsənin kitabəsində Hammamın adının çəkildiyini yox, yalnız “herlər çarının varisi” ifadəsinin işləndiyini yazır və əlavə edir ki, herlər çarının varisi, yəni ki Hammamın varisi deməkdir (Мусхелишвили Д. Л., 1982. səh. 38). Yuxarıda Eredvi kəndindəki kilsənin kitabəsinin mətni iqtibas gətirilib və orada nə Şirinbəy Hacıəlinin yazdığı kimi Hammamın adı var, nə də David Musxelişvilinin yazdığı kimi “herlər çarının varisi” ifadəsi. İqtibas gətirilən mətndə heretililərin çarından, yəni Atrnersehdən söhbət gedir (Гунба М. М., 2012): Əliyev Ş. H. Şimal-Qərbi Azərbaycan: ingiloylar (I kitab: Ən qədim zamanlardan XIII əsrin ortalarınadək) (1000 nüs.). Bakı: Təhsil. 2007. Мусхелишвили Д. Л. Из исторической географии восточной Грузии (Шаки и Гогорена). Тбилиси: Мацниереба. 1982.

ka.wikipedia.org

Tarixçiliyə məlum olan “Aradeti” adlı qala^[gürc.] XVII əsrdə tikilib və indiki Gürcüstan respublikasının Şida Kartli ölkəsinin Kareli bələdiyyə rayonu ərazisindəki Aradeti^?! kəndindədir. Bu yer həm Kaxeti hüdudlarından bir qədər kənardır və həm də Şəddədilər dövlətinin nüfuz dairəsindən. Ehtimal etmək olar ki “Kartli salnaməsi”ndə adı çəkilən Aradeti, onunla birlidə adı çəkilən və yeri məlum olan Xornabucidən çox da uzaqda deyildir.

worldcat.org

Münəccimbaşı hadisənin tarixini 820-ci il göstərir və bütün tədqiqatçılar bunu ciddi qəbu ediblər. Lakin, məsələ burasındadır ki, Xalid Cənubi Qafqazda ən azı 4 dəfə qubernator olmuşdur (813/814-cü ildə, 828-832-ci illərdə, az müddət 841-ci ildə və bir daha xəlifə əl-Vasiqin (842-845) dövründə) (Ter-Ghewondyan, 1976. səh. 28) və Xalidin 820-ci ildə Cənubi Qafqazda olması barədə heç bir məlumat yoxdur. Buna görə də, Şəki əhalisinin Xalidə qarşı üsyan etdiyi tarix 813/814-cü il üçün daha uyğun görünür. Ter-Ghewondyan, Aram, The Arab Emirates in Bagratid Armenia, Transl. Nina G. Garsoïan, Lisbon: Livraria Bertrand, 1976, OCLC 490638192