[…]«Κόριον. «Κόριον ήταν τόπος στην Κρήτη που πήρε το όνομα του από κάποια κόρη, ο πολίτης λέγεται Κορήσιος. Υπάρχει και λίμνη με το όνομα Κορησία και Ιερό της Αθηνάς της Κορησίας. Τα ονόματα αυτά προέρχονται από τη λέξη κόρη. Από τη λέξη Κόριον προέρχεται το ανάλογο Κοριεύς» (Στ.Βυζ.) […] Κορησία λίμνη έλεγαν στην αρχαιότητα, τη μοναδική λίμνη της Κρήτης την οποία αποκαλούμε σήμερα «λίμνη Κουρνά». Βρίσκεται νότια της Γεωργιούπολης και έλαβε το σημερινό όνομά της από την αραβική λέξη «Κούρνα» που σημαίνει λίμνη. […]». Πηγή: το βιβλίο του Αντώνιου Θ. Βασιλάκη, «Οι 147 πόλεις της Αρχαίας Κρήτης», τμηματική αναδημοσίευση στην ιστοσελίδα: – Οι Αρχαίες πόλεις της Κρήτης - Ιστορία-Μυθολογία-Αρχαιολογία-Εικόνες - Από Καυδώ έως ΛύκαστοςΑρχειοθετήθηκε 2019-05-21 στο Wayback Machine. και Οι 147 πόλεις της Αρχαίας ΚρήτηςΑρχειοθετήθηκε 2010-08-23 στο Wayback Machine.
[…]«Λάππα,η (και Λάμπη). Αργυρούπολη, 27 χιλ. από το Ρέθυμνο.[…] Λάππα. Μετέπειτα Λάππη ή Λάμπη, από κάποιο Ταρραίο Λάμπο. Πόλη στη βόρεια πλευρά της αρχαίας Κρήτης, σε μικρή απόσταση από τη θάλασσα, χτισμένη πάνω σε λόφο, μεταξύ των δυο ποταμών Μουσέλα και Πετρέ. Επίνειό της ήταν η παραθαλάσσια πόλη Φοίνιξ. Ιδρύθηκε –κατά το μύθο- από τον Αγαμέμνωνα (Δίων Κασ. 36, 1. Πτολ. 3, 17, 10). Η ακμή της τοποθετείται στους κλασικούς χρόνους. Κατά την ελληνιστική εποχή (330-69 π.Χ.), οι Λαππαίοι έπαιξαν σημαντικό ρόλο στις διαμάχες των κρητικών πόλεων και πήραν μέρος στο Κοινό των Κρηταιέων που ιδρύθηκε στα μέσα του 3ου π.Χ. αιώνα. ΤΟ 221-220 π.Χ., στον πόλεμο μεταξύ Κνωσού και Λυττού, πήγε με την Κνωσσό, μετά όμως, μαζί με άλλες πόλεις συμμάχησε με τους Λυττίους. Η Λάππα πήρε μέρος στη συμμαχία των Κρητών με τον Ευμένη Β’, βασιλιά της Περγάμου, που έγινε μετά το 170 π.Χ.. Έμεινε αυτόνομη ως το 68 π.Χ. που την κατέλαβε ο Οκτάβιος και πέρασε πολλές περιπέτειες, γιατί εκεί έγινε η συρραξη μεταξύ του Μέτελλου και των μισθοφόρων του Οκτάβιου. Η πόλη καταστράφηκε το 68 π.Χ> από τον Κόιντο Καικίλιο Μέτελλο, αλλά γρήγορα ανοικοδομήθηκε και γνώρισε νέα ακμή. Τα ερείπιά της έχουν εντοπιστεί σε χαμηλό λόφο κοντά στο χωριό. Έχουν βρεθεί πολλές επιγραφές που αρχίζουν: τEdonem Kappa΄ym t« pΑkei Ά to¶r jΑsloir jaµ t« pΑkei. Στον εμφύλιο πόλεμο των Ρωμαίων, κατά τη μάχη του Ακτίου το 31 π.Χ., οι
Λαππαίοι πήγαν με το μέρος του Οκτάβιου εναντίον του Αντωνίου. Ο Οκτάβιος, ύστερα από τη νίκη του, ευνόησε τους φίλους του Λαππαίους, τους άφησε ελεύθερους και ανοικοδόμησαν την πόλη τους. Έκτοτε, η Λάππα ευημέρησε στη ρωμαϊκή περίοδο, όπως δείχνουν και τα ερείπιά της, που είναι κυρίως αυτής της περιόδου και τα νομίσματα που είναι πολυάριθμα. Ένα από τα σπουδαία οικοδομήματά της ήταν οι θέρμες, απαράιτητο ίδρυμα στις ρωμαϊκές πολιτείες, που είχε πολλά διαμερίσματα. Οι θέρμες της Λάππας αποτελούνταν από μία στρογγυλή αίθουσα με διάμετρο 18 βήματα και γύρω σε αυτήν ήταν τα διαμερίσματα για τους λουόμενους και άλλες δυο αίθουσες. Το νερό ερχόταν φυσικά με υδραγωγείο από μια μεγάλη συγκεντρωτική δεξαμενή που ήταν σε υψηλό σημείο έξω από την πόλη που είχε μήκος 25, πλάτος 6 και ύψος 7μ. Και χωρητικότητα 600 κ.μ. Το νερό διοχετευόταν εκεί με κτιστό υδραγωγείο, κατεστραμμένο σήμερα, από τις πηγές Καστανιές και Κολλητά, μια ώρα μακριά από το χωριό. Τη σπουδαιότητα της Λάππας δείχνουν και τα πολλά νομίσματά της. Ο Σβορώνος αναφέρει 36 είδη. Από το ένα μέρος είχαν την κεφαλή του Ποσειδώνα, της Αρτέμιδος ή του Απόλλωνα και τη λέξη ΛΑΠΠΑΙΩΝ. Της ρωμαϊκής περιόδου αναφέρουν τα ονόματα διαφόρων υπάτων ΘΕΩ ΚΑΙΣΑΡΙ ΣΕΒΑΣΤΩ, ΔΟΜΕΤΙΑΝΟΣ ΣΕΒΑΣΤΟΣ, ΔΟΜΙΤΙΑ ΣΕΒΑΣΤΗ κλπ και πίσω ΛΑΠΠΑΙΩΝ. […] Γύρω στο σημερινό χωριό σώζονται πολλοί τάφοι της ρωμαϊκής και ελληνικής εποχής λαξευμένοι στους βράχους. Ένας από αυτούς είναι και ο ονομαζόμενος τάφος των Πέντε Αγίων Παρθένων. Δίπλα στο βράχο υπάρχει εκκλησάκι αφιερωμένο σε αυτές, τη Θέκλα, Μαριάμνα, Αιθανά, Μάρθα και Μαρία. Κατά την παράδοση οι Ρωμαίοι και οι Βενετοί είχαν εγκαταστήσει στη Λάππα νομισματοκοπείο, αφού στη θέση Ελληνικά, όπου κτίστηκαν τα δικαστήρια το 1869, βρέθηκαν μηχανήματα νομισματοκοπείου, και στη θέση Παυλής βρέθηκαν σωροί χάλκινων νομισμάτων. ΝΑ της Λάππας υπάρχει λόφος που τον λένε οι χωρικοί Ασημόχωμα, γιατί πιστεύουν πως περιέχει ασήμι. Η Λάππα εξακολούθησε να υπάρχει και την Α’ Βυζαντινή περίοδο, όπως δείχνουν τα ερείπια εκείνης της εποχής. Από τις αρχαιότερες επισκοπές Κρήτης είναι της Λάμπης-Λάππας, η οποία ιδρύθηκε από τον ίδιο τον Απόστολο Τίτο και μνημονεύεται από το 457. Μετονομάστηκε Καλαμώνος τη Β’ Βυζαντινή περίοδο. Η Λάππα ύστερα από την καταστροφή της από τους Άραβες ξεχάστηκε και το όνομά της, κι όταν ξανασυνοικίστηκε την έλεγαν απλώς, Πόλη. Στα χρόνια της Τουρκοκρατίας ονομαζόταν Γαϊδουρόπολη και Σαμαρόπολη. Η ονομασία Αργυρούπολη δόθηκε το 1822 από την επαναστατική επιτροπή, με σκοπό να αντικατασταθεί η κακόηχη ονομασία Γαϊδουρόπολη, επειδή υπήρχε εδώ το μεταλείο αργύρου. […]». Πηγή: το βιβλίο του Αντώνιου Θ. Βασιλάκη, «Οι 147 πόλεις της Αρχαίας Κρήτης», τμηματική αναδημοσίευση στην ιστοσελίδα: – Οι Αρχαίες πόλεις της Κρήτης - Ιστορία-Μυθολογία-Αρχαιολογία-Εικόνες - Από Καυδώ έως ΛύκαστοςΑρχειοθετήθηκε 2019-05-21 στο Wayback Machine. και Οι 147 πόλεις της Αρχαίας ΚρήτηςΑρχειοθετήθηκε 2010-08-23 στο Wayback Machine.
[…]«Οσμίδα, η. Πιθανώς στη θέση Ονιθέ του σημερινού χωριού Όρος Ρεθύμνου. Απέχει 20 χιλ. από το Ρέθυμνο, διακλάδωση ανατολικά μετά τους Αρμένους. Στη θέση αυτή υπήρχαν οχυρωματικά τείχη και όστρακα ανάγλυφου αρχαϊκού πίθου και κλασσικά, ελληνιστικά και ρωμαϊκά, δεξαμενές κλπ. Το 1939 βρέθηκε εκεί πώρινο άγαλμα ανδρός καθήμενου, επί δίφρου σε ιερατική στάση, κάτω από το στήθος, πιθανώς αρχαϊκών χρόνων. Ο Σκύλαξ 47, γράφει:«Μετά γάρ Οσμίδαν, προς βορέαν Ελεύθερναν». Δηλαδή νότια (ΝΔ) της Ελεύθερνας. […]». Πηγή: το βιβλίο του Αντώνιου Θ. Βασιλάκη, «Οι 147 πόλεις της Αρχαίας Κρήτης», τμηματική αναδημοσίευση στην ιστοσελίδα: – Οι Αρχαίες πόλεις της Κρήτης - Ιστορία-Μυθολογία-Αρχαιολογία-Εικόνες - Από Λύκτος έως ΠολίχναΑρχειοθετήθηκε 2019-05-21 στο Wayback Machine. και Οι 147 πόλεις της Αρχαίας ΚρήτηςΑρχειοθετήθηκε 2010-08-23 στο Wayback Machine.
[…]«Ριθυμνία. […] «Η Ριθυμνία είναι πόλη της Κρήτης, το εθνικό Ριθυμνιάτης και Ριθύμνιος» (Στ.Βυζ.). […] Ριθυμνία ή Ρίθυμνα. Ήταν χτισμένη κάτω από το σημερινό Ρέθυμνο, για αυτό και δε σώζεται σχεδόν κανένα μνημείο. Περιστασιακά μόνο βρέθηκαν ψηφιδωτά και θεμέλια οικιών, που όμως καλύφθηκαν από μεταγενέστερες και σύγχρονες κατασκευές. Η ακρόπολη πρέπει να βρισκόταν κάτω από τη σημερινή Φορτέτζα Ρεθύμνου. Λίγα είναι γνωστά για την ιστορία της πόλης, κι αυτά μόνο από επιγραφές. Είχε κόψει νομίσματα ήδη από τον 4ο αιώνα και τον 3ο π.Χ. αιώνα, ίσως ανέπτυξε σχέσεις με τους Πτολεμαίους, οι οποίοι τη μετονόμασαν Αρσινόη. Τον 3ο μ.Χ., υπήρχε στην πόλη ναός της Αρτέμιδος Ροκκαίας, αλλά η κύρια θεότητα της πόλης ήταν η Αθήνα. Η πόλη υπήρχε από την υστερομινωική ΙΙΙ περίοδο. Στον συνοικισμό Μασταμπά, όπου ήταν το νεκροταφείο της αρχαίας πόλης ανασκάφηκε το 1947 υστερομινωικός τάφος, που πιστοποιεί, ότι την περίοδο εκείνη υπήρχε στη θέση του Ρεθύμνου μινωικός συνοικισμός. Η Ρίθυμνα ήταν αξιόλογη πόλη στους μυκηναϊκούς μετανακτορικούς χρόνους. Μέσα στην πόλη, σε θεμέλια νέων οικοδομών, βρέθηκαν ψηφιδωτά ρωμαϊκής και βυζαντινής περιόδου. Τον 3ο αιώνα μ.Χ. η πόλη είχε παρακμάσει γιατί ο Κλαύδιος Αιμιλιανός την αναφέρει ως κωμόπολη. Ήταν όμως πάντοτε ανεξάρτητη με δικά της νομίσματα, ου από το ένα μέρος είχαν την κεφαλή του Απόλλωνα στεφανωμένη ή της Αθηνάς και από το άλλο δυο δελφίνια ή τρίαινα ή αίγα. Ο οικισμός υπήρχε και στα βυζαντινά χρόνια, ως κωμόπολη πάντοτε για να γνωρίσει νέα ακμή στα χρόνια των Βενετών, όποτε γίνεται πολιτεία, συνεχίζοντας την ιστορική της πορεία. Το όνομά της δεν αναφέρεται σε καμία επιγραφή. Απαντάται μόνο το εθνικό Ριθύμνιος. Δεν είναι εξακριβωμένο, αν ο λόφος που λέγεται σήμερα Φορτέτσα χρησιμοποιήθηκε στην αρχαιότητα. Αλλά η παλαιά ονομασία του λόφου Παλαιόκαστρο δείχνει πως κάτι υπήρχε εκεί πάνω για να δικαιολογήσει την ονομασία αυτή. Ο Κ.Καλοκύρης στην ενημερωμένη μελέτη του (Η Αρχαία Ρίθυμνα) στηριζόμενος σε χωρίο του Αιλιανού όπου γίνεται λόγος για τη Ροκκαία Αρτέμιδα του Ρεθύμνου, και στην πληροφορία του Ονόριο Μπέλι ότι υπήρχαν πάνω στη Φορτέτσα κίονες και άλλα λείψανα αρχαίου ναού, θεωρεί πολύ πιθανό ότι ήταν πάνω στη Φορτέτσα ο ναός της Ροκκαίας Αρτέμιδος, προστάτιδος των λυσσοφήκτων, και ο λόφος υπήρξε ακρόπολη της αρχαίας Ρίθυμνας (Ρόκκα σημαίνει κυρίως φρούριο). Ο ίδιος έχει τη γνώμη, ότι κατά τους αρχαίους χρόνους, η σημερινή Φορτέτσα ήταν νησίδα, που την ένωνε με την ξηρά μια λωρίδα γης. Με τις προσχώσεις της θάλασσας διαμορφώθηκε ο χώρος, πίσω από τη Φορτέτσα, όπου κτίστηκε η Ρίθυμνα. Η άποψη αυτή επιβεβαιώθηκε στις μέρες μας. Ύστερα από την κατασκευή του λιμενοβραχίονα συγκεντρώθηκαν με τα κύματα τεράστιες ποσότητες άμμου και επεκτάθηκε η παραλία σε πλάτος πολλών μέτρων. […] Το 1558 που γινόταν τα οχυρωματικά έργα της πολης, ο Κονταρίνι, αντιπρόσωπος των Ρεθεμνιωτών, πήγε στη Βενετία, και ζήτησε να γίνει στο λόφο του Παλαιοκάστρου ένα οχυρό, για να περισώσει σε ώρα ανάγκης τη ζωή και τα πράγματα των κατοίκων. Δεν τον άκουσαν. Αλλά η καταστροφή της πολιτείας από τον Ουλούτς Αλή επανέφεραν το ζήτημα, όποτε εγκρίθηκε η οχύρωση του. Οι εργασίες άρχισαν το 1573 και τέλειωσαν το 1580. […] Το 1538 ο τρομερός αρχιπειρατής Χαιρεντίν Μπαρμπαρόσα κατάστρεψε το Ρέθυμνο και το 1567 ο αλγερινός κουρσάρος Ουλούτς Αλή το κατέλαβε, το λήστεψε και το παρέδωσε στις φλόγες. ΤΟ 1571, ο στόλος του σουλτάνου Σελίμ έκαψε το Ρέθυμνο. Η κακή τύχη το ακολουθούσε και το 1590 μια μεγάλη πλημμύρα το κατέστρεψε και πάλι. Οι Τούρκοι κατέλαβαν το Ρέθυμνο ύστερα από πολιορκία 22 ημερών στις 3 Νοεμβρίου 1646. Οι Βενετοί και οι Κρητικοί κάτοικοι οχυρώθηκαν στη Φορτέτσα. Στο τέλος συνθηκολόγησαν για να φύγουν ανενόχλητοι, αλλά ο Χουσείν παρασπόνδησε και έσφαξε τους περισσότερους. Την περίοδο της Τουρκοκρατίας ακολούθησε την τύχη των άλλων πόλεων. Τη Ριθυμνία ονομάζει ο Πτολ. 3, 17, 7 Ρίθυμνα. Ο Τσέτσης Ρείθυμνα, «Ρείθυμνα, πόλις Κρήτης». Από αυτό και ο κάτοικος Ρειθυμνιάτης. Λυκοφ. 76. […]». Πηγή: το βιβλίο του Αντώνιου Θ. Βασιλάκη, «Οι 147 πόλεις της Αρχαίας Κρήτης», τμηματική αναδημοσίευση στην ιστοσελίδα: – Οι Αρχαίες πόλεις της Κρήτης - Ιστορία-Μυθολογία-Αρχαιολογία-Εικόνες - Από Πολυρρηνία έως ΣτρήνοςΑρχειοθετήθηκε 2013-08-19 στο Wayback Machine. και Οι 147 πόλεις της Αρχαίας ΚρήτηςΑρχειοθετήθηκε 2010-08-23 στο Wayback Machine.
[…]«Αλλαρία, η. Ο Paul Faure πιστεύει, ότι ήταν κοντά στο σημερινό χωριό Σταυρωμένος Μυλοποτάμου. […] Η πόλη μας είναι γνωστή από τα νομίσματά της, κυρίως του 3ου και 2ου π.Χ. αιώνα, και από μερικές επιγραφές που αναφέρονται στη συνθήκη φιλίας που είχε υπογράψει η Αλλαρία με την Πάρο, την Τέω και τον βασιλιά της Περγάμου Ευμένη Β’. Ο κάτοικός της ονομαζόταν, σύμφωνα με τις επιγραφές, Αλλαριώτης. […]Η Αλλαρία ήταν πόλη ελεύθερη και ανεξάρτητη και είχε στα νομίσματά της την κεφαλή της Αθηνάς με φίδι στην περικεφαλαία της και από την άλλη πλευρά τον Ηρακλή γυμνό και τη λέξη ΑΛΛΑΡΙΩΤΑΝ. […]«Η Αλλαρία είναι πόλη της Κρήτης, το εθνικό Αλλαριάτης όπως αναφέρει ο Πολύβιος». (Στ. Βυζ.). […].» Πηγή: το βιβλίο του Αντώνιου Θ. Βασιλάκη, «Οι 147 πόλεις της Αρχαίας Κρήτης», τμηματική αναδημοσίευση στην ιστοσελίδα: – Οι Αρχαίες πόλεις της Κρήτης - Ιστορία-Μυθολογία-Αρχαιολογία-Εικόνες - Από Αγία Τριάδα έως ΆμπελοςΑρχειοθετήθηκε 2013-08-19 στο Wayback Machine. και Οι 147 πόλεις της Αρχαίας ΚρήτηςΑρχειοθετήθηκε 2010-08-23 στο Wayback Machine.
[…]«Ελεύθερνα, η. ΒΔ. του σημερινού χωριού Πρινές Μυλοποτάμου. Ελεύθερνα, η. Μία από τις σπουδαιότερες πόλεις της αρχαίας Κρήτης, ΒΔ του χωριού Πρινές της επαρχίας Μυλοποτάμου, χτισμένη πάνω σε λόφο που ονομάζεται «Λεύτερνα». Απαντά και με τις ονομασίες Ελεύθερνα, Ελευθέρα, Ελευθεραί. Αναφέρονται και τρεις αρχαιότερες ονομασίες: Σάντρα (Σάτρα), αναγόμενη στην εποχή των Πελασγών, Άωρος από τη νύμφη Αώρα καιΑπολλωνία από τον πολιούχο θεό της πόλης Απόλλωνα. Επικράτησε όμως η ονομασία Ελεύθερνα κατά μια άλλη από το επίθετο της Δήμητρας Ελευθούς. Πότε ιδρύθηκε η πόλη είναι άγνωστο. Ο αρχαιολόγος Pendlebury βρήκε υπομινωικά, πρωτογεωμετρικά και πολλά ρωμαϊκά λείψανα, πιστεύεται δε, ότι η ίδρυση της πόλης χρονολογείται κατά τη γεωμετρική περίοδο, το 970-820 π.Χ. Οι κάτοικοί της ασχολούνταν με τη γεωργία, το εμπόριο και τη ναυτιλία. Επειδή διέθετε λιμάνι, το Παντομάτριο, που ο Ν.Πλάτων τοποθετεί στον όρμο Φόδελε, είχε αποκτήσει σημαντική ναυτική δύναμη. Η πόλη βρισκόταν σε φιλικές σχέσεις με τους Πτολεμαίους και τίμησε με ανδριάντα τον Πτολεμαίο Ευεργέτη (247-221 π.Χ.). Η Ελεύθερνα ήταν αντίπαλος της Κνωσού, κατά τον εμφύλιο πόλεμο όμως των Κρητών, το 220 π.Χ., έγινε ΄σύμμαχος της. Όταν οι δυο πόλεις πολιορκήθηκαν από τον αντίπαλο συνασπισμό των κρητικών πόλεων και βοηθών των Αχαιών και Μακεδόνων, αναγκάστηκαν να προσχωρήσουν σε αυτούς. Η πόλη, όπως και άλλες πόλεις του νησιού, ψήφισαν ασυλία του ιωνικού ιερού του Διονύσου στην Τέω. Το 170 π.Χ. η Ελεύθερνα συγκαταλέγεται μεταξύ των τριάντα κρητικών πόλεων που συμμάχησαν με τον Ευμένη Β’ της Περγάμου. Κατά τη ρωμαϊκή κατάκτηση της Κρήτης από τον Καικίλιο Μέτελλο, οι κάτοικοι, βασιζόμενοι στην οχυρότητα της θέσης τους, αντιστάθηκαν σθεναρά στις ρωμαϊκές λεγεώνες. Μερικές περίεργες παραδόσεις σχετίζονται με την άλωση της πόλης από τους Ρωμαίους, αλλά η πλέον πειστική αναφέρει ότι η πόλη έπεσε μετά από προδοσία. Η Ελεύθερνα ευημερούσε και μετά τη ρωμαϊκή κατάκτηση και εξακολουθούσε η ευημερία της και στην πρώτη βυζαντινή περίοδο, όποτε ήταν έδρα της επισκοπής Ελεύθερνας που αναφέρεται στην Δ’ Οικουμενική Σύνοδο το 451. Στις αρχές του 9ου αιώνα η πόλη αναφέρεται ότι καταστράφηκε από τους Άραβες, διότι στο Πρακτικό του Βασίλειου Βουλγαροκτόνου, του 980, αναφέρεται ο τίτλος επισκόπου Αυλοποτάμου και όχι Ελεύθερνας. Ο ίδιος τίτλος του μητροπολίτη διατηρείται μέχρι σήμερα. Από την Ελεύθερνα καταγόταν οΔιογένης Απολλωνιάτης, ο επικαλούμενος Φυσικός. Φιλόσοφος που έζησε τον 5ο π.Χ. αιώνα και ήταν μαθητής του Αναξιμένη. Ο Αμήτωρ, πρώτος κιθαριστής ερωτικών ωδών, του οποίου οι οπαδοί ονομάστηκαν Αμητορίδαι. Ο αρχαίος ποιητής Λίννος και ο γλύπτης Τιμοχάρης. Επίσης ο μουσικός (ύδραυλος) Αντίπατρος, που τιμήθηκε στους Δελφούς. Ως ανεξάρτητη πόλη η Ελεύθερνα, έκοψε δικά της νομίσματα, τα οποία στη μια πλευρά απεικόνιζαν τον Απόλλωνα Στυρακίτη, καθισμένο σε βράχο με μια σφαίρα στο δεξί χέρι και το τόξο στο αριστερό, ενώ στην άλλη πλευρά είχαν την Άρτεμη ως κυνηγό, με φαρέτρα και τόξο και συνοδευόμενη από το σκύλο της. Νομίσματα έκοψε η πόλη και κατά τη ρωμαϊκά περίοδο. Η διάλεκτος που χρησιμοποιούσαν στην Ελεύθερνα διατηρούσε πολλά στοιχεία του προδωρικού γλωσσικού υποστρώματος. Οι χρήσεις του ιν- αντί εν- και του όνυ αντί όδε είναι μάλλον προδωρικές επιβιώσεις. Στην Ελεύθερνα βρέθηκαν πολλές αρχαίες επιγραφές με περιεχόμενο νομικής φύσεως που μιλούν για τις σχέσεις καλλιτεχνών και πολιτείας. Μια επιγραφή της αρχαϊκής περιόδου περιέχει τη λέξη «απαμία», που πιθανώς αναφέρεται στην καλλιεργήσιμη γη την οποία εκμεταλλεύονταν οι καλλιτέχνες και σχετίζεται με τη λέξη «αφαμιώται», περισσότερο γνωστή από τη μεταγενέστερη γραπτή παράδοση. Μια άλλη ενδιαφέρουσα, αλλά κακοδιατηρημένη επιγραφή του 3ου-2ου π.Χ. αιώνα επισημαίνει ότι οι Κόσμοι (κυβερνήτες) της πόλης ασκούσαν δικαιώματα πάνω στους αρτεμήτες. Οι τελευταίοι αποτελούσαν ένα είδος κλειστής κοινωνικής ομάδας, συγκροτημένη σε χωριό ή ακόμη και σε πολλά χωριά εγκατεστημένα στο γειτονικό χώρο της Ελεύθερνας, και ίσως συνδέονταν με την εγχώρια λατρεία της Αρτέμιδας. Από το περιεχόμενο της επιγραφής συμπεραίνεται ότι οι αρτεμήτες δεν είχαν το δικαίωμα να μετακινούνται ελεύθερα και επομένως, αν δεν ειδοποιούσαν τους κόσμους για μια τέτοια απόφαση, ήταν δυνατό να τιμωρηθούν με αποβολή από την κοινότητα της πόλης. […] Στην Ελεύθερνα, κατά τη διάρκεια παλαιών ανασκαφών, βρέθηκαν ειδώλια και ζώδια γεωμετρικά, ελληνιστικά και κλασικά. Ένα από τα αξιολογότερα ευρήματα είναι το άνω μισό τμήμα του κορμού πώρινου αγάλματος, το οποίο παριστάνει γυναικεία ενδεδυμένη μορφή, η γνωστή «Κυρία Ελευθέρνης». Ανήκει στο λεγόμενο δαιδαλικό ρυθμό που αναπτύχθηκε τον 7ο αιώνα π.Χ. Ονομάστηκε έτσι από το παρόμοιο τύπο της «κυρίας της Ωξέρ». Ένα μικρό κρητικό άγαλμα από μαλακό σχετικά ασβεστόλιθο (0.65 μ.) μιας γυναικείας μορφής με κρητικό «σάλι» να σκεπάζει τους ώμους (αποτελούσε μέρος της Κρητικής ενδυμασίας), βρισκόταν άλλοτε στη μικρή γαλλική πόλη Auxerre και σήμερα στο Μουσείο του Λούβρου.Εξαιτίας αυτής της ομοιότητας, ορισμένοι συμπεραίνουν ότι το ξενιτεμένο άγαλμα προέρχεται από την Ελεύθερνα.[…] «Η Ελεύθερνα είναι πόλη της Κρήτης και πήρε το όνομά της από το όνομα ενός από τους Κουρήτες. Οι πολίτες λέγονταί Ελευθερναίοι και Ελευθερνεύς» (Στ.Βυζ.).[…]». Πηγή τα βιβλία του Αντώνιου Θ. Βασιλάκη, με τίτλους: «Οι 147 πόλεις της Αρχαίας Κρήτης», τμηματική αναδημοσίευση στην ιστοσελίδα: http://kairatos.com.gr/myweb/arxaiespoleiseleft-katri.htmΑρχειοθετήθηκε 2013-08-19 στο Wayback Machine. - Οι Αρχαίες πόλεις της Κρήτης - Ιστορία-Μυθολογία-Αρχαιολογία-Εικόνες - Από Ελεύθερνα έως Κάτρη], Οι 147 πόλεις της Αρχαίας ΚρήτηςΑρχειοθετήθηκε 2010-08-23 στο Wayback Machine. και «Τοπωνύμια της Αρχαίας Κρήτης», τμηματική αναδημοσίευση στην ιστοσελίδα: Τοπωνύμια της Αρχαίας Κρήτης
[…]«Θεράπναι, αι Μεταξύ Ελεύθερνας και Κυδωνίας; […]Θεράπναι. Πόλη της Κρήτης, μια από τις σημαντικότερες κατά τον Πλίνιο. Φαίνεται ότι έγινε ιδιαίτερα σημαντική με τη δωρική εγκατάσταση στο νησί. Η θέση της δεν έχει εξακριβωθεί, αλλά μάλλον πρέπει να αναζητηθεί κοντά στην Ελεύθερνα. Φαίνεται ότι αρχές του Μεσαίωνα, ή καταστράφηκε ή εγκαταλείφθηκε. […]». Πηγή τα βιβλία του Αντώνιου Θ. Βασιλάκη, με τίτλους: «Οι 147 πόλεις της Αρχαίας Κρήτης», τμηματική αναδημοσίευση στην ιστοσελίδα: http://kairatos.com.gr/myweb/arxaiespoleiseleft-katri.htmΑρχειοθετήθηκε 2013-08-19 στο Wayback Machine. - Οι Αρχαίες πόλεις της Κρήτης - Ιστορία-Μυθολογία-Αρχαιολογία-Εικόνες - Από Ελεύθερνα έως Κάτρη], Οι 147 πόλεις της Αρχαίας ΚρήτηςΑρχειοθετήθηκε 2010-08-23 στο Wayback Machine. και «Τοπωνύμια της Αρχαίας Κρήτης», τμηματική αναδημοσίευση στην ιστοσελίδα: Τοπωνύμια της Αρχαίας Κρήτης
[…]«Όαξος. Αξός Μυλοποτάμου. […] Αξός. Δωρική πόλη της αρχαίας Κρήτης στο σημερινό νομό Ρεθύμνης, που ονομαζόταν στην αρχαιότητα και Οαξός, από τον Όαξο, εγγονό του Μίνωα. Ήταν πόλη πλόυσια και υπήρχε ως τη βυζαντινή εποχή, από την οποία σώζονται εννέα εκκλησίες. Η Αξός καταστράφηκε, κατά πολλές μαρτυρίες, από τους Βενετούς. Οι κάτοικοί της πήγαν τότε μερικά χιλιόμετρα ανατολικότερα και χτίσανε τα Ανώγεια, που λέγονταν τότε μερικά χιλιόμετρα ανατολικότερα και χτίσανε τα Ανώγεια, που λέγονταν τότε Αξοκά Ανώγεια ή Αξικά Ανώγεια ή Ξιγκανώγεια. Επίνειο της ήταν η Αστάλη που τοποθετείται στο σημερινό όρμο της βόρειας ακτής, το Μπαλί. Στη θέση της αρχαίας πόλης έχουν ανασκαφεί υστερομινωικά όστρακα και έχουν εντοπιστεί ερείπια κυκλώπειων τειχών. Οι ανασκαφές έφεραν στο φως αρχαϊκά λείψανα και πολλαπλά πήλινα γυναικεία ειδώλια του λεγόμενου «δαιδαλικού ρυθμού». Μεταξύ των ευρημάτων αναφέρονται μια χάλκινη περικεφαλαία με ενδιαφέρουσα διακόσμηση, χάλκινες μίτρες του 7ου π.Χ. αιώνα, πολλές επιγραφές καθώς και ένα μαρμάρινο άγαλμα της θεάς Δήμητρας. Η Αξός υπήρχε την Υστερομινωική περίοδο, όπως δείχνουν τα όστρακα, που βρέθηκαν στα ερείπιά της. Σε χάλκινη μίτρα που βρέθηκε, εικονίζεται τρίπους παλαιού γεωμετρικού σχήματος. Πάνω από το λέβητα του τρίποδα αναφέρεται μορφή θεότητας με μακριά κόμη και οπλισμένη με ξίφος και ασπίδα. Τον τρίποδα πλαισιώνουν δύο λέοντες από αριστερά και από δεξιά. Τα νομίσματα της Αξού έφεραν από τη μια όψη στεφανωμένο κεφάλι του Απόλλωνα και από την άλλη τρίποδα. Άλλα είχαν κεφαλή της Αρτέμιδος ή του Δία στεφανωμένου και από την άλλη όψη τον τρίποδα και τα γράμματα: FΑΞΙΩΝ ή CΑΞΙΩΝ. Τον 7ο π.Χ. αιώνα κατά τον Ηρόδοτο, βασιλιάς της Αξού ήταν ο Ετέαρχος. Είναι ο μόνος βασιλιάς, που αναφέρεται, ύστερα από την κάθοδο των Δωριέων, οπότε οι ανώτατοι άρχοντες λεγόταν κόσμοι.
Ο Ηρόδοτος, γράφοντας για τον αποικισμό της Κυρήνης από το Βάτο, αναφέρει : Ο βασιλιάς Ετέαρχος είχε θυγατέρα, τη Φρονίμη. Πέθανε όμως η μητέρα της και ο πατέρας της ξαναπαντρεύτηκε. Η μητρυιά μισούσε τη Φρονίμη και επέβαλε στον πατέρα της να την εξαφανίσει. Στην Αξό βρισκόταν φιλοξενούμενός του ο Θεμίσων, έμπορος από τη Θήρα, και τον ανάγκασε να υποσχεθεί με όρκο, ότι θα κάμει, ό,τι του ζητήσει. Όταν ο Θεμίσων έφυγε για τη Θήρα του παρέδωσε την κόρη του, με την παραγγελία να τη ρίψει στη θάλασσα. Ο Θεμίσων αγανάκτησε, αλλά έπρεπε να τηρήσει τον όρκο του και έδεσε την κόρη με σκοινί και την έριξε στη θάλασσα. Έτσι ετήρησε τον όρκο του. Έπειτα τράβηξε την κόρη έξω. Έτσι ήταν εντάξει και με τον όρκο του και με τη συνείδησή του. […] Στη Θήρα την πήρε ένας πλούσιος, ο Πολύμνητος, και γέννησε ένα παιδί τραυλό, το Βάττο. Ο Βάττος με προτροπή του Απόλλωνα, τον οποίο ελάτρευαν στην Αξό, πήγε στην Κυρήνη με τους Θηραίους και ίδρυσε την αποικία το 631 π.Χ.. […] Κατά τον Ξενίωνα και το Φιλοσθένη, η Αξός, πήρε το όνομα από τον Όαξο ή Νάξο ή Αξό, γιο της θυγατέρας του Μίνωα Ακακαλλίδας και του Απόλλωνα. Τη Ακακαλλίδι συνελθείν φησί τον Ερμήν και τον Απόλλωνα. Και εκ μεν Απόλλωνος γενέσθαι Νάξον, εκ δε Ερμού Κύδωνα, αφ΄ού η πόλις Κυδωνία καλείται. Την ετυμολογία που αναφέρει ο Στ. Βυζάντιος, ότι το όνομα οφείλεται στην αρχαία κρητική λέξη άξος = απόκρημνος βράχος, αγμός, δικαιώνει η απόκρημνη τοποθεσία που ήταν κτισμένη η πόλης.
Από τα ερείπιά της αξιολογότερα είναι τα λείψανα ναού της Αφροδίτης. Ανατολικά του χωριού, στο δρόμο προς το Ηράκλειο σώζονται υπολείμματα τείχους, γνωστού με την ονομασία «Το τειχιό τσ’Αξός», το οποίο πιστεύεται ότι είναι μέρος του υδραγωγείου που μετέφερε το νερό της πηγής Σκαφίδια στη δεξαμενή της Αξού. Πιθανότατα το υδραγωγείο ήταν κτίσμα των Beνετών και για την κατασκευή του χρησιμοποιήθηκαν υλικά από αρχαία κτίρια. […]». Πηγή: το βιβλίο του Αντώνιου Θ. Βασιλάκη, «Οι 147 πόλεις της Αρχαίας Κρήτης», τμηματική αναδημοσίευση στην ιστοσελίδα: – Οι Αρχαίες πόλεις της Κρήτης - Ιστορία-Μυθολογία-Αρχαιολογία-Εικόνες - Από Λύκτος έως ΠολίχναΑρχειοθετήθηκε 2019-05-21 στο Wayback Machine. και Οι 147 πόλεις της Αρχαίας ΚρήτηςΑρχειοθετήθηκε 2010-08-23 στο Wayback Machine.
[…]«Όριον. «Το Όριον είναι τόπος της Κρήτης και αυτοί πού το κατοικούν λέγονται Όριοι» (Στ.Βυζ.) […] Όριοι ή Όρειοι ή Όριον. Κοινόν των ορείων κατοίκων των πόλεων Λισός, Ποικιλασός ή Ποικιλάσιον, Ύρτακος ή Υρτακίνα, Έλυρος και Τάρρας, του νοτίου τμήματος της επαρχίας Σελίνου νομού Χανίων, της Ελληνιστικής εποχής.[…] Πιθανολογούν ότι ήταν πόλη, μια από εκείνες που αποχώρησαν από τη συμμαχία με την Κνωσό.[…] Η πόλη μετονομάστηκε στα νεώτερα χρόνια, σε Άγριον και ήταν, στη βυζαντινή περίοδο, έδρα επισκοπής. Το τοπωνύμιο Άγριον ή Άριον, αναφέρεται για πρώτη φορά, από τον Άγιο Ιωάννη τον Ξένο στη διαθήκη του το 1027 μ.Χ..... κατέλαβα έτερον τόπον, τον καλούμενον Άριον.... τόπος καλός και εύχρηστος πλησίον του χωρίου Πηγής. Αιτήσας τους οικήτορας του αυτού χωρίου ανήγειρα ναόν, τον λεγόμενον Άγιον Γεώργιον Οψαροπιάστην... Η επισκοπή του Αγρίου ή Αρίου, ήταν στο σημερινό ερειπωμένο μετόχι Βιράν Επισκοπή Ρεθύμνης. Προσωπικά πιστεύω ότι το Όριον που αναφέρει ο Στ. Βυζάντιος δεν ήταν πόλη, αλλά η περιοχή των Ορίων στο Σέλινο, αφού μάλιστα ο λεξικογράφος την αναφέρει ως τόπο. […]». Πηγή: το βιβλίο του Αντώνιου Θ. Βασιλάκη, «Οι 147 πόλεις της Αρχαίας Κρήτης», τμηματική αναδημοσίευση στην ιστοσελίδα: – Οι Αρχαίες πόλεις της Κρήτης - Ιστορία-Μυθολογία-Αρχαιολογία-Εικόνες - Από Λύκτος έως ΠολίχναΑρχειοθετήθηκε 2019-05-21 στο Wayback Machine. και Οι 147 πόλεις της Αρχαίας ΚρήτηςΑρχειοθετήθηκε 2010-08-23 στο Wayback Machine.
[…]«Πάνορμος, η. Η πόλη ήταν στη θέση που βρίσκεται σήμερα το χωριό Πάνορμο, ανάμεσα σε δύο όρμους, 20 χιλ. από το Ηράκλειο. Ήταν επίνειο της αρχαίας Ελεύθερνας. Ο Πλίνιος την τοποθετεί ανάμεσα στο Ρέθυμνο και το Κύταιον (σημερινό Παλαίκαστρο Ρογδιάς). Η περιοχή πρωτοκατοικήθηκε στα μινωικά χρόνια, όπως έδειξαν ευρήματα από τη θέση Κουτρουλή. Νομίσματα που βρέθηκαν στην περιοχή και απεικονίζουν στη μια πλευρά το κεφάλι θεάς και στην άλλη ένα φοίνικα με τα γράμματα Π/Α, αποδίδονται στην αρχαία Πάνορμο. Η πόλη Πάνορμος είχε διάρκεια ζωής από τα ρωμαϊκά χρόνια (1ος αι. π.Χ.) μέχρι τον 9ο αι. μ.Χ. Κατά τη δεύτερη βυζαντινή περίοδο αποτέλεσε έδρα της επισκοπής Μυλοποτάμου. Στη βενετοκρατία οι περιηγητές αναφέρουν το Καστέλι Μυλοποτάμου στη θέση του σημερινού χωριού πάνω από το λιμάνι, όπου και διακρίνονται ερείπια. Καστέλι ονομαζόταν το χωριό μέχρι τις αρχές του αιώνα μας. Το φρούριο αυτό του Μυλοποτάμου, που έκτισε ο Γενοβέζος αρχιπειρατής Ενρίκο Πεσκατόρε και διατήρησαν οι Βενετοί αναφέρεται από το 1212. Είχε σχήμα αυγού από Βορρά προς Νότο με δύο πύλες από τη θάλασσα και τη νότια άκρη και 7 πύργους, κτισμένο στην απότομη ακτή. Το 1583 το κατέστρεψε ο Μπαρμπαρόσα. Από το Πάνορμο καταγόταν ο Αγαθόπους, ένας από τους Δέκα Μάρτυρες, που μαρτύρησαν στη Γόρτυνα το 250. Την άποψη του Στ. Αλεξίου, ότι η Πάνορμος ήταν ο κόλπος της Αγίας Πελαγίας Μαλεβυζίου, στη θέση της αρχαίας πόλης Απολλωνίας, και ότι δεν ήταν πόλη, θεωρώ εσφαλμένη. Ο Στ. Αλεξίου σχολιάζει στο βιβλίο «ΤΟ ΜΑΛΕΒΙΖΙ», τη λέξη «το Πάνορμον» και όχι την πόλη «η Πάνορμος», θεωρώντας ότι το σημερινό Πάνορμος προέρχεται από τη λέξη «Πάναρμος» η οποία χαρακτηρίζει την έχουσα αρμούς (κορυφές οροσειρών). Και από αυτή τη λέξη να προέρχεται η ονομασία της Πανόρμου, δικαιολογείται από τη μορφολογία της περιοχής η πόλη να ονομαζόταν Πάναρμος και αργότερα Πάνορμος. […]». Πηγή: το βιβλίο του Αντώνιου Θ. Βασιλάκη, «Οι 147 πόλεις της Αρχαίας Κρήτης», τμηματική αναδημοσίευση στην ιστοσελίδα: – Οι Αρχαίες πόλεις της Κρήτης - Ιστορία-Μυθολογία-Αρχαιολογία-Εικόνες - Από Λύκτος έως ΠολίχναΑρχειοθετήθηκε 2019-05-21 στο Wayback Machine. και Οι 147 πόλεις της Αρχαίας ΚρήτηςΑρχειοθετήθηκε 2010-08-23 στο Wayback Machine.
[…]«Σισαία. Βρίσκεται στο χωριό Σίσες Μυλοποτάμου, στο 47ο χιλ. Ρεθύμνου-Ηρακλείου. […] Αναφέρεται στον Barozzi και στον Καστροφύλακα. Το 1965 κατά την εκτέλεση έργων προς Β του χωριού Σίσες, βρέθηκε μια κυλινδρική στήλη ύψους 0,64 και διαμέτρου 0,45 μ. που χρησίμευε σαν βωμός ή οροθέσιο της περιοχής. Επάνω στην κυλινδρική επιφάνεια της είναι χαραγμένη με γράμματα του 2ου ή των αρχών του 1ου π.Χ. αιώνα η λέξη ΣΙΣΑΙΩΝ. Η στήλη αυτή με το όνομα Σισαίων, τα νομίσματα που έχουν βρεθεί σε τάφους, τα ερείπια που φαίνονται στο χώρο δείχνουν ότι στο μέρος αυτό υπήρχε αρχαία πόλη με το όνομα Σίσα ή Σίσαι και οι κάτοικοι Σισαίοι, αν και δεν αναφέρεται από τους αρχαίους συγγραφείς. Το όνομα είναι μινωικό και διασώθηκε ακέραιο στο πέρασμα των αιώνων στο σημερινό χωριό Σίσες. […]». Πηγή: το βιβλίο του Αντώνιου Θ. Βασιλάκη, «Οι 147 πόλεις της Αρχαίας Κρήτης», τμηματική αναδημοσίευση στην ιστοσελίδα: – Οι Αρχαίες πόλεις της Κρήτης - Ιστορία-Μυθολογία-Αρχαιολογία-Εικόνες - Από Πολυρρηνία έως ΣτρήνοςΑρχειοθετήθηκε 2013-08-19 στο Wayback Machine. και Οι 147 πόλεις της Αρχαίας ΚρήτηςΑρχειοθετήθηκε 2010-08-23 στο Wayback Machine.
[…]«Σουλία, η. Αγία Γαλήνη Αγ. Βασιλείου. Πόλη της Κρήτης της Ρωμαϊκής περιόδου, στη θέση του σημερινού οικισμού Αγία Γαλήνη ή Άγιος Γαλήνης, επαρχίας Αγ. Βασιλείου, νομού Ρεθύμνης. Αναφέρονται και οι δύο τύποι του ονόματος στους Σταδιασμούς της Μεγάλης θαλάσσης (324): από Ματάλης (Μάταλα) εις Σουλίαν στάδιοι ξε’(=65) ακρωτήριόν εστιν ανέχον προς μεσημβρίαν. Λιμήν εστι. καλόν ύδωρ έχει. Και (325): από Σουλήνας εις Ψυχέα (το σημερινό ακρωτήρια Μέλισσα δυτικότερα,) στάδιοι ιβ΄(12). […] Ήταν επίνειο της Συβρίτου (θρόνος Αμαρίου), απ’όπου πηγάζει ο ποταμός Πλατύς ο αρχαίος Ηλέκτρας, που χύνεται στον όρμο της Αγ.Γαλήνης. Στις εκβολές του ήταν ναός της Αρτέμιδος, όπου άνθισε η λατρεία της. Κατά μήκος της παραλίας, στη δεξιά όχθη του χειμάρρου, κολόνες και άλλα λείψανα ιερού βρέθηκαν εκεί.. Εκείνο το ιερό ήταν, χωρίς αμφιβολία, ιερό της Αρτέμιδος. […]». Πηγή: το βιβλίο του Αντώνιου Θ. Βασιλάκη, «Οι 147 πόλεις της Αρχαίας Κρήτης», τμηματική αναδημοσίευση στην ιστοσελίδα: – Οι Αρχαίες πόλεις της Κρήτης - Ιστορία-Μυθολογία-Αρχαιολογία-Εικόνες - Από Πολυρρηνία έως ΣτρήνοςΑρχειοθετήθηκε 2013-08-19 στο Wayback Machine. και Οι 147 πόλεις της Αρχαίας ΚρήτηςΑρχειοθετήθηκε 2010-08-23 στο Wayback Machine.
[…]«Σύβριτος. Θρόνος Αμαρίου. […] Σύβριτα ή Συβρίτα ή Σίβυρτος ή Σούβριτος ή Σούβριτα και Σύβριτος, η. Πόλη της Κρήτης, στα νότια της Ελεύθερνας και της Ρίθυμνας. Βρισκόταν στην κεντρική οδό που ένωνε τη βόρεια ακτή με την πεδιάδα της Μεσαράς και τη νότια ακτή. Ιδρύθηκε κατά τους ύστερους μινωικούς χρόνους και άκμασε από τους ύστερους κλασικούς έως τους ρωμαϊκούς χρόνους. Ήταν μια από τις πρώτες κρητικές πόλεις που έκοψαν νομίσματα, με τη μορφή του Διονύσου, που κρατούσε στο ένα χέρι ένα κάνθαρο και από το άλλο το θύρσο, μια ράβδο με φύλλα αμπελιού, έμβλημα του Διονύσου. Από την άλλη όψη τη λέξη ΣΙΒΡΙΤΙΩΝ και τον Ερμή. Άλλα είχαν το κεφάλι του Δία στεφανωμένο με δάφνη, άλλα κεφαλή αίγας και σταφύλι, άλλα τρίαινα και δελφίνι, άλλα τη μορφή του Απόλλωνα κλπ. Ο Σβορώνος αναφέρει 15 είδη. Τα ερείπια της Συβρίτας αναγνωρίζονται κοντά στο χωριό Θρόνος όπου βρέθηκαν τμήματα ακρόπολης, ερείπια οικιών με μωσαϊκά, αγγεία, ειδώλια και μεταλλικά σκεύη. Το νεκροταφείο αποκαλύφθηκε στα νοτιοδυτικά του χωριού. Ήταν σε θαυμάσια θέση πάνω σε λόφο, σε αλλεπάλληλα επίπεδα από όπου έβλεπαν ολόκληρη την κοιλάδα του Αμαρίου και την κοιλάδα του Βενί. Το λιμάνι της ήταν στην αρχαία Σουλία, σημερινή Αγία Γαλήνη. Η Σύβριτος συμμετείχε στη συμφωνία των Κρητικών πόλεων με τον Ευμένη Β’ της Περγάμου, και με την Τεώ της Ιωνίας για τη χρήση του ιερού του Διονύσου ως ασύλου. Την αναφέρει ο Σκύλαξ, Ελεύθερνα προς βορέαν. Νότον δε Σύβριτα. (Περίπλους XLVII). Ο Πτολεμαίος Σούβριτα. (Γεωγραφική Υφήγησις, ΙΙΙ, 15, 7). Ο Ιεροκλής Σύβριτος (Συνέκδημος 650, 7). Η Σύβριτος διατηρήθηκε και τη Β΄ Βυζαντινή περίοδο ακόμη και τα πρώτα χρόνια της Βενετοκρατίας. Ως φαίνεται καταστράφηκε από τους Άραβες και δεν αναφέρεται στο Τακτικόν 3 Βασιλείου του Βουλγαροκτόνου το 980. Ήταν έδρα επισκοπής και αναφέρεται στο Τακτικόν Λέοντος του Γ’ και Κωνσταντίνου του Ε’ (731-46). […] «Η Σίβυρτος είναι πόλη της Κρήτης, το εθνικό Σιβύρτιος, όπως αναφέρει ο Πολύβιος» (Στ.Βυζ.). […]». Πηγή: το βιβλίο του Αντώνιου Θ. Βασιλάκη, «Οι 147 πόλεις της Αρχαίας Κρήτης», τμηματική αναδημοσίευση στην ιστοσελίδα: – Οι Αρχαίες πόλεις της Κρήτης - Ιστορία-Μυθολογία-Αρχαιολογία-Εικόνες - Από Σύβριτα έως ΏλεροςΑρχειοθετήθηκε 2013-08-19 στο Wayback Machine. και Οι 147 πόλεις της Αρχαίας ΚρήτηςΑρχειοθετήθηκε 2010-08-23 στο Wayback Machine.
[…]«Τρίποδος. Διοδ. Σικελιώτης «Διότι λένε πως ο Πλούτων γεννήθηκε στο Τριπόδω της Κρήτης από τη Δήμητρα και τον Ιάσονα». […] Ο Ησίοδος (Θεογονία 969), αναφέρει ότι η Δήμητρα συνευρέθει με τον Ιάσονα σε ένα χωράφι, τρεις φορές οργωμένο, ένι τριπόλω Κρήτης εν πίονι δήμω. Σήμερα το όνομα αυτό σώζεται στο χωριό Τριπόδω, στις Μαργαρίτες Μυλοποτάμου, όπου στις τελευταίες ανασκαφές βρέθηκαν αξιόλογα αντικέιμενα. Το ότι έχε παρερμηνευτεί το χωρίο του Ησίοδου και ότι δεν υπάρχει τέτοια αρχαία πόλη, μάλλον είναι λάθος. […]». Πηγή: το βιβλίο του Αντώνιου Θ. Βασιλάκη, «Οι 147 πόλεις της Αρχαίας Κρήτης», τμηματική αναδημοσίευση στην ιστοσελίδα: – Οι Αρχαίες πόλεις της Κρήτης - Ιστορία-Μυθολογία-Αρχαιολογία-Εικόνες - Από Σύβριτα έως ΏλεροςΑρχειοθετήθηκε 2013-08-19 στο Wayback Machine. και Οι 147 πόλεις της Αρχαίας ΚρήτηςΑρχειοθετήθηκε 2010-08-23 στο Wayback Machine.
[…]«Φαλάννα(ι). Βένι Αμαρίου; Η Φάλαννα αναφέρεται και στον πίνακα των Θεωροδόκων της Δελφικής Επιγραφής. Αναφέρεται επίσης σε κατάλογο των Εκατό αρχαίων πόλεων της Κρήτης: Phalana, da quale e Phalenide peripaticio. (=Φάλαννα από την οποία είναι Φαλενίδης ο περιπατητικός). Η Φάλαννα θεωρήθηκε αποικία της ομώνυμης αχαϊκής πόλης της Θεσσαλίας. Ο Σβορώνος αναφέρει νόμισμα με κεφαλή της Ήρας στεφανωμένη και πίσω δύο ιχθύες και ανάμεσα τους ένα ζώο. Αυτό σημαίνει ότι ήταν πόλη ελεύθερη και ανεξάρτητη. […] Ο Στ. Βυζάντιος αναφέρει και τη Φάλαννα της Κρήτης, από την οποία κατάγεται ο Φανιάδης ο περιπατητικός, ο πολίτης λέγεται Φαλανναίος και Φαλανναία το θηλυκό. […]». Πηγή: το βιβλίο του Αντώνιου Θ. Βασιλάκη, «Οι 147 πόλεις της Αρχαίας Κρήτης», τμηματική αναδημοσίευση στην ιστοσελίδα: – Οι Αρχαίες πόλεις της Κρήτης - Ιστορία-Μυθολογία-Αρχαιολογία-Εικόνες - Από Σύβριτα έως ΏλεροςΑρχειοθετήθηκε 2013-08-19 στο Wayback Machine. και Οι 147 πόλεις της Αρχαίας ΚρήτηςΑρχειοθετήθηκε 2010-08-23 στο Wayback Machine.
[…]«Φοίνιξ Λαμπαίων. Πλακιάς Αγίου Βασιλείου; Παράλιος αρχαίος οικισμός στα νότια παράλια της Κρήτης. Αναφέρεται από το Στράβωνα (Χ,475):Φοίνικας των Λαμπαίων, που πιστεύεται ότι ήταν στην περιοχή του παράλιου σημερινού οικισμού Πλακιάς, επαρχίας Αγίου Βασιλείου Ρεθύμνου. Ο χαρακτηρισμός των Λαμπαίων έγινε, προφανώς, για διάκριση από τον Φοίνικα των Σφακίων, γιατί ανήκε στους Λαμπαίους, τους κατοίκους της Λάμπης ή Λάππας της αρχαίας πόλης Λάππα, που ήταν στη θέση της σημερινής Αργυρούπολης. […]». Πηγή: το βιβλίο του Αντώνιου Θ. Βασιλάκη, «Οι 147 πόλεις της Αρχαίας Κρήτης», τμηματική αναδημοσίευση στην ιστοσελίδα: – Οι Αρχαίες πόλεις της Κρήτης - Ιστορία-Μυθολογία-Αρχαιολογία-Εικόνες - Από Σύβριτα έως ΏλεροςΑρχειοθετήθηκε 2013-08-19 στο Wayback Machine. και Οι 147 πόλεις της Αρχαίας ΚρήτηςΑρχειοθετήθηκε 2010-08-23 στο Wayback Machine.
«Χαρακτηρίζουμε τμήμα ιδιοκτησίας Στ. Κωστάκη, που βρίσκεται στον οικισμό Γεράνι Δήμου Νικηφόρου Φωκά νομού Ρεθύμνου, ως ιστορικό διατηρητέο μνημείο. Το τμήμα της ιδιοκτησίας ορίζεται ως ΓΔΕΖ στο συνημμένο τοπογραφικό χάρτη και περιλαμβάνει κτίσμα ενετικής περιόδου το οποίο κατά την ενετοκρατία είχε χρήση πύργου - παρατηρητηρίου. Αποτελεί αξιόλογο μνημείο της περιόδου της ενετοκρατίας στην Κρήτη.» ΥΑ ΥΠΠΟ/ΑΡΧ/Β1/Φ38/ΚΗΡ/18579/522/12-5-2000 - ΦΕΚ 708/Β/8-6-2000Αρχειοθετήθηκε 2023-04-30 στο Wayback Machine.
«Χαρακτηρίζουμε τον Πύργο ιδιοκτησίας κληρονόμων Γιουλούντα που βρίσκεται στον οικισμό Γιαννούδι, Δήμου Ρεθύμνης, Νομού Ρεθύμνης ως ιστορικό διατηρητέο μνημείο, με περιβάλλοντα χώρο 15 μ. γύρω του. Πρόκειται για ένα Πύργο οχυρή κατοικία. Ανήκει στην κατηγορία των στενομέτωπων κτηρίων και αποτελείται από ισόγειο και δύο ορόφους. Το κατώτερο τμήμα του διαμορφώνεται με σκάρπα, η οποία ορίζεται με «cordone» στις γωνίες του κτίσματος. Το ισόγειο έχει είσοδο από βόρεια, μέσω της οποίας επικοινωνεί με το μεταγενέστερο διώροφο κτίσμα, που βρίσκεται σ’ αυτήν την πλευρά. Η πρόσβαση στον α΄ όροφο γίνεται με εξωτερική σκάλα από τη δυτική πλευρά. Ο β΄ όροφος με ζεύγη ορθογώνιων παραθύρων, από τη βόρεια, νότια και δυτική πλευρά, είχε ξύλινο μεσοπάτωμα (το οποίο δεν διασώζεται) και επικοινωνούσε με τον α΄ όροφο με ξύλινη σκάλα. Στη δυτική πλευρά βρίσκεται το τζάκι, κατασκευασμένο από λαξευτή λιθοδομή, το οποίο φέρει εξωτερικά την εξέχουσα, ημικυκλικής διατομής, καμινάδα που στηρίζεται σε φουρούσια. Στο στηθαίο του δώματος, αλλά και στον α΄ και β΄ όροφο ανοίγονται σχιματοειδής τυφεκιοθυρίδες, που δείχνουν καθαρά τον οχυρωματικό χαρακτήρα του πύργου. Στη ΒΑ και ΒΔ γωνία του στηθαίου του δώματος υπάρχουν μικρά φουρούσια που δεικνύουν την ύπαρξη «κλουβιών» (φυλακείων). Σύμφωνα με τα μορφολογικά του χαρακτηριστικά ο Πύργος χρονολογείται στην πρώιμη περίοδο της Τουρκοκρατίας δηλαδή στα τέλη του 17ου και στις αρχές του 18ου αιώνα.» ΥΑ ΥΠΠΟ/ΑΡΧ/Β1/Φ38/2690/72/25-2-2000 - ΦΕΚ 363/Β/22-3-2000Αρχειοθετήθηκε 2023-04-30 στο Wayback Machine.
«Ο πύργος βρίσκεται στο χωριό Χαμαλεύρι επαρχίας Ρεθύμνης, Ν. Ρεθύμνης, ιδιοκτησίας αδελφών Κων/νου και Χαραλάμπους Πωλιουδάκη, ως ιστορικό διατηρητέο μνημείο γιατί είναι βενετσιάνικος, διώροφος, σωζόμενος σε άριστη κατάσταση και κατά την περίοδο των κρητικών επαναστάσεων χρησιμοποιήθηκε ως ορμητήριο των Τούρκων.» ΥΑ ΥΠΠΕ/ΑΡΧ/Β1/Φ38/46686/1010/24-8-1983 - ΦΕΚ 556/Β/23-9-1983Αρχειοθετήθηκε 2023-04-30 στο Wayback Machine.
«Τροποποιείται η ΥΑ 24946/26-8-1967 (ΦΕΚ 606/Β/3-10-1967) και χαρακτηρίζεται ως ιστορικό διατηρητέο μνημείο το τμήμα της Παλιάς Πόλης Ρεθύμνου που ορίζεται από τη περιφερεική οδό της Φορτέτζα Ρεθύμνους, τις οδούς Ι. Δημακοπούλου, Τεσσάρων Μαρτύρων, Κ. Γερακάρη, Εθνάρχου Μακαρίου (περιλαμβανομένων και των καταλυμάτων των SΤRΑDΙΟΤΙ της οδού Κουντουριώτη) και της Προκυμαίας Ελευθ. Βενιζέλου.» ΥΑ ΥΠΠΟ/ΑΡΧ/Β1/Φ38/1944/676/12-8-1991 - ΦΕΚ 700/Β/30-8-1991Αρχειοθετήθηκε 2016-03-05 στο Wayback Machine.
«Χαρακτηρίζουμε ως ιστορικό διατηρητέο μνημείο τα δύο συγκροτήματα κατοικιών που βρίσκονται στο Ρισβάν Μετόχι του Δήμου Ρεθύμνου, επαρχίας Ρεθύμνου Ν. Ρεθύμνου (το ένα βρίσκεται λίγο πριν τον οικισμό και περιλαμβάνει Πύργο και το άλλο αποτελούσε την κύρια εγκατάσταση του Τοπάρχη της περιοχής και απέχει 3 χλμ. από το πρώτο), επειδή διασώζουν αξιόλογα στοιχεία Ενετικής και Παλαιοτουρκικής αρχιτεκτονικής Αγροτικών Επαύλεων, διατηρούνται σε σχετικά καλή κατάσταση και μορφολογικά είναι από τα αξιολογότερα του νομού.» ΥΑ ΥΠΠΟ/ΑΡΧ/Β1/Φ38/52014/1212 π.ε./26-1-1987 - ΦΕΚ 271/Β/2-6-1987Αρχειοθετήθηκε 2023-04-30 στο Wayback Machine.
«Κηρύσσουμε το κτιριακό συγκρότημα της Ενετικής αγροτικής Έπαυλης, γνωστής με το όνομα "Πύργος του Συγγέλω" στο Κάτω Μαλλάκι, επαρχίας Ρεθύμνου ως ιστορικό διατηρητέο μνημείο. Πρόκειται για σημαντικό δείγμα ενετικής αρχιτεκτονικής της όψιμης Ενετοκρατίας (17ου αιώνα) και συγκεκριμένα αγροτικής φεουδαρχικής έπαυλης. Αποτελείται από τριώροφο πύργο ορθογωνίου κατόψεως και διώροφο κτίσμα, στο ισόγειο του οποίου σώζεται ελαιοτριβείο παλαιού τύπου. Στον άμεσο περιβάλλοντα χώρο του βρίσκεται λαξευτό πατητήρι της ίδιας περιόδου.» ΥΑ ΥΠΠΟ/ΑΡΧ/Β1/Φ38/ΚΗΡ/32617/905/17-7-1997 - ΦΕΚ 711/Β/19-8-1997Αρχειοθετήθηκε 2021-05-14 στο Wayback Machine.
«Χαρακτηρίζουμε ως ιστορικό διατηρητέο μνημείο που χρειάζεται ειδική κρατική προστασία σύμφωνα με τις διατάξεις του Ν 1469/1950, το φρούριο (Κουλές), στην περιοχή Φράγματος ποταμών Αμαρίου του Δήμου Συβρίτου του Ν. Ρεθύμνου, με περιβάλλοντα χώρο προστασίας 150 μ., διότι αποτελεί σημαντικό δείγμα φρουριακής αρχιτεκτονικής και είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με την ιστορία και τις μνήμες της περιοχής κατά την περίοδο της τουρκικής κατοχής της Κρήτης στα μεσά του 19ου αιώνα.» ΥΑ ΥΠΠΟ/ΔΙΛΑΠ/Γ/3107 π.ε./2708/18-1-2002 - ΦΕΚ 90/Β/31-1-2002Αρχειοθετήθηκε 2023-04-30 στο Wayback Machine.
«Χαρακτηρίζουμε τον πύργο, φερομένης ιδιοκτησίας Ελένης Γρηγοριάδου, στον οικισμό Βρύσες, Δήμου Λάμπης, επαρχ. Αγίου Βασιλείου, Ν. Ρεθύμνης, ως ιστορικό διατηρητέο μνημείο, επειδή αποτελεί ένα από τα ελάχιστα σωζόμενα παραδείγματα πύργου που ανήκει στον τύπο του στενομέτωπου παραλληλόγραμμου. Ο πύργος διατηρείται σε ερειπιώδη κατάσταση και τοποθετείται χρονικά στα τέλη του 17ου αρχές 18ου αι. Είναι κατασκευασμένος με αργολιθοδομή. Χαρακτηριστικές είναι οι «ζεματίστρες» που προφυλάσσουν τις εισόδους καθώς και τα «κλουβιά» στις γωνίες του γείσου που στηρίζονταν σε λίθινα φουρούσια.» ΥΑ ΥΠΠΟ/ΓΔΑ/ΑΡΧ/Β1/Φ38/ΚΗΡ/8862/300/22-3-2002 - ΦΕΚ 431/Β/8-4-2002Αρχειοθετήθηκε 2023-04-30 στο Wayback Machine.
«Χαρακτηρίζουμε το πυργοειδές κτίσμα ιδιοκτησίας Γερωνυμάκη στον οικισμό Κρασούνα, κοινότητας Χουμερίου Ρεθύμνης. ως ιστορικό διατηρητέο μνημείο. Πρόκειται για τετράεδρη κατασκευή με πυραμιδωτή απόληξη. Αποτελούσε μέρος ενός ευρύτερου κτιριακού συνόλου, του οποίου τμήματα μόνον σώζονται στον χώρο. Σύμφωνα με τα μορφολογικά της χαρακτηριστικά μπορεί να χρονολογηθεί στην περίοδο της Ενετοκρατίας και αποτελεί αξιόλογο δείγμα ενετικής αρχιτεκτονικής.» ΥΑ ΥΠΠΟ/ΑΡΧ/Β1/Φ38/ΚΗΡ/35413/1040/17-7-1997 - ΦΕΚ 654/Β/1-8-1997Αρχειοθετήθηκε 2016-03-05 στο Wayback Machine.
«Χαρακτηρίζουμε την ενετική βίλα των Glodio, ιδιοκτησίας Εμμανουήλ Καλαϊτζάκη, Αναστασίου Κουτρούλη, κληρονόμων Κων/νου Στεφανάκη κληρονόμων Κούπη, στον οικισμό Πίκρι, της κοινότητας Αμνάτου, επαρχίας Μυλοποτάμου, Ρεθύμνης ως ιστορικό διατηρητέο μνημείο και ορίζουμε περιβάλλοντα χώρο 30 μ. γύρω από το μνημείο. Η Βίλλα GLODIO κτίσθηκε σύμφωνα με επιγραφή που φέρει στην πύλη το 1610. Το κτήριο έχει υποστεί επεμβάσεις στην περίοδο της Τουρκοκρατίας, αλλά διασώζεται στην αρχική του μορφή ο βόρειος περίβολος με την κύρια πύλη καθώς και το βορειοανατολικό του τμήμα. Η πύλη εισόδου είναι χτισμένη με το σύστημα της «αγροτικής λιθοδομής». Στην αετωματική της απόληξη φέρει ανάγλυφο το οικόσημο των Glodio καθώς και την επιγραφή: PROTEGAT NOS GEORGIUS GLODIUS JURIS U D MDCX PATEAT BONIS. Στο ανατολικό τμήμα της βίλλας διαμορφώνεται με ένα μεγάλο θολωτό πέρασμα - διαβατικό κατασκευασμένο με ισόδομη τοιχοποιία. Από το δυτικό του τμήμα τρεις πόρτες οδηγούν στα δωμάτια του ισογείου απ? όπου λίθινη κλίμακα οδηγεί στον όροφο πάνω από τη στοά. Στον ανατολικό τοίχο της στοάς άλλη πόρτα οδηγεί εξωτερικά της βίλλας. Σημαντικά αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά του κτηρίου αποτελούν η «scarpa» και το «condone» που το περιβάλλουν, τα κυκλικά φωτιστικά ανοίγματα της στοάς, τα παράθυρα του ορόφου που είναι κτισμένα είτε με την «opera της fica» είτε με απλά πελέκια καθώς και οι «δεματαρές» της στοάς.» ΥΑ ΥΠΠΟ/ΑΡΧ/Β1/Φ38/20288/576/6-5-2000 - ΦΕΚ 647/Β/22-5-2000Αρχειοθετήθηκε 2016-03-05 στο Wayback Machine.
«Η Επισκοπή, ως οικισμός, μαρτυρείται ήδη από την β? βυζαντινή περίοδο, αφού ήταν η έδρα της Επισκοπής Αυλοποτάμου. Συνεχής κατοίκηση πιστοποιείται από όλες τις γνωστές απογραφές των οικισμών της Κρήτης (Giacοmο Foscarini, του 1577, Ρietro Giastrοfilaca του 1583 κ.λ.π.). Στο κέντρο του οικισμού βρίσκεται η εκκλησία του Αγίου Γεωργίου, (περίοδος Ενετοκρατίας) και ο Ναός του Αγίου Ιωάννη. Ο Ναός του Αγίου Ιωάννη, κτισμένος στα ερείπια παλαιοχριστιανικής βασιλικής, ανήκει στο τύπο του εγγεγραμμένου σταυροειδούς με τρούλο και χρονολογείται στα τέλη του 13ου αρχές 14ου αιώνα. Σημαντικά κτίσματα στον οικισμό Επισκοπής είναι το συγκρότημα ιδιοκτησίας Ιωάννη Κυρίμη (παλιό Επισκοπικό Μέγαρο) και το συγκρότημα ιδιοκτησίας Κυριμάκη Μιχαήλ, κηρυγμένα ως ιστορικά διατηρητέα μνημεία. Χαρακτηριστικό του οικισμού αποτελούν επίσης και οι δύο μικροί στενοί δρόμοι, στο βόρειο και νότιο τμήμα του, που περιβάλλονται σε όλο το μήκος τους από κτήρια.» ΥΑ ΥΠΠΟ/ΓΔΑ/ΑΡΧ/Β1/Φ38/29115/897/29-5-2001 - ΦΕΚ 757/Β/15-6-2001Αρχειοθετήθηκε 2021-07-24 στο Wayback Machine.
«Χαρακτηρίζουμε το Ενετικό Επισκοπικό Μέγαρο, ιδ. Ιω. Κυρίμη, που βρίσκεται στην κοινότητα Επισκοπής, επαρχίας Μυλοποτάμου Ν. Ρεθύμνης, ως ιστορικό διατηρητέο μνημείο. Το μνημείο αποτελείται από συγκρότημα διωρόφων κτισμάτων που στο σύνολό τους ανήκουν στην περίοδο της Ενετοκρατίας. Κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας δέχθηκε επεμβάσεις κυρίως στην εσωτερική του διαρρύθμιση. Εκτός από τους κυρίως χώρους κατοικίας, περιλαμβάνει αποθηκευτικούς χώρους και χώρους παραγωγής λαδιού, κρασιού και ρακής. Το κτίριο υπήρξε κατοικία του Λατίνου Επισκόπου Αυλοποτάμου.» ΥΑ ΥΠΠΟ/ΑΡΧ/Β1/Φ38/ΚΗΡ/41066/1657/23-11-1998 - ΦΕΚ 1247/Β/11-12-1998Αρχειοθετήθηκε 2016-03-05 στο Wayback Machine.
«Χαρακτηρίζουμε ως ιστορικό διατηρητέο μνημείο που χρειάζεται ειδική κρατική προστασία, σύμφωνα με τις διατάξεις του Ν 1469/1950, το κτίριο ιδιοκτησίας Καδιανής Σπανουδάκη, στο Χουμέρι Μυλοποτάμου Ν. Ρεθύμνης, γιατί σ' αυτό γεννήθηκε και έζησε ο πρωτοπόρος σοσιαλιστής ηγέτης Σταύρος Καλλέργης (1865-1926) που η ζωή του και η δράση του φανερώνουν ένα ιδεολόγο επαναστάτη και ένα πρωτοπόρο του Επιστημονικού Σοσιαλισμού στη χώρα μας. Είναι απλό σπίτι, δίπατο, με όλα τα μορφολογικά στοιχεία της λιτής αλλά αρμονικής τοπικής αρχιτεκτονικής, όπως εξαιρετική πέτρινη σκάλα στην αυλή, χαρακτηριστική πλαισίωση ανοιγμάτων, τοξωτά υπέρθυρα παραθύρων, διαχωριστικό τόξο στο εσωτερικό. Βρίσκεται μέσα σε ένα ωραιότατο κατάφυτο κήπο, που τον περιβάλλει ένας ψηλός πετρόκτιστος μαντρότοιχος, στον οποίο ανοίγεται ένα μεγάλο "πορτόνι" από πελεκητές πέτρες.» ΥΑ ΥΠΠΕ/ΔΙΛΑΠ/Γ/30390/1932/5-7-1985 - ΦΕΚ 455/Β/19-7-1985Αρχειοθετήθηκε 2023-04-30 στο Wayback Machine.
«Χαρακτηρίζουμε ως ιστορικό διατηρητέο τόπο, σύμφωνα με το Ν. 1469/50, τη θέση Μπραχήμου Περάματος Μυλοποτάμου (Νομού Ρεθύμνης), όπως ακριβώς απεικονίζεται στο τοπογραφικό διάγραμμα με τα στοιχεία Α, Β, Γ, Δ*, το οποίο αποτελεί αναπόσπαστο μέρος αυτής της Υπουργικής Απόφασης, γιατί εκεί πέθανε (υπάρχουν ερείπια κατοικιών) το έτος 1926 ο πρωτοπόρος σοσιαλιστής ηγέτης Σταύρος Γεώργ. Καλλέργης (1865-1926). Η ζωή του, η δράση του, τα ντοκουμέντα που άφησε, φανερώνουν ένα ιδιόλογο επαναστάτη που προτρέχει του καιρού του και ήταν πρωτομάχος του επιστημονικού Σοσιαλισμού στην Ελλάδα.» ΥΑ ΥΠΠΟ/ΔΙΛΑΠ/Γ/421/6647/21-2-1986 - ΦΕΚ 207/Β/18-4-1986Αρχειοθετήθηκε 2023-04-30 στο Wayback Machine.
«Χαρακτηρίζουμε ως ιστορικό διατηρητέο μνημείο που χρειάζεται ειδική κρατική προστασία σύμφωνα με τις διατάξεις του Ν 1469/1950 το κάστρο (Κουλέ) στην περιφέρεια του χωριού Κοξαρέ Δήμου Φοίνικα Ν. Ρεθύμνης, διότι αποτελεί αξιόλογο δείγμα φρουριακής αρχιτεκτονικής και είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με την ιστορία του τόπου και τις μνήμες των κατοίκων της περιοχής.» ΥΑ ΥΠΠΟ/ΔΙΛΑΠ/Γ/3104/61775/8-11-2001 - ΦΕΚ 1561/Β/21-11-2001Αρχειοθετήθηκε 2023-04-30 στο Wayback Machine.
«Το συγκρότημα οικιών της οικογένειας των Τσουδερών στο χωριό Σπήλι Επαρχίας Αγ. Βασιλείου Ν. Ρεθύμνης αποτελεί χαρακτηριστικό κτηριακό σύνολο, οργανωμένο σε κλειστό σχήμα γύρω από μία ορθογώνια αυλή, που κτίστηκε μεταξύ των ετών 1847 και 1866. Αποτελείται από μια διώροφη κατοικία και πολλούς βοηθητικούς χώρους (σταύλο, αποθήκες, κατοικία επιστατών κλπ.) και παρουσιάζει σημαντικό ιστορικό ενδιαφέρον για ολόκληρη την περιοχή, γιατί συνδέεται με την οικογένεια των Τσουδερών, συνέχεια της βυζαντινής οικογένειας των Καλλέργηδων, που διαδραμάτισε σπουδαίο ρόλο στην ιστορία της Κρήτης.» ΥΑ ΥΠΠΕ/ΔΙΛΑΠ/Γ/1236/30318/29-4-1982 - ΦΕΚ 320/Β/2-6-1982Αρχειοθετήθηκε 2016-03-05 στο Wayback Machine..
«Για την αποτελεσματικότερη προστασία και ανάδειξη του σημαντικότατου Αρχαιολογικού Χώρου στην περιοχή "Φοινικιάς - Σούδα - Βουκελάρης" και της φυσιογνωμίας του, καθορίζονται στο σύνολο της ελεγχόμενης από πλευράς αρχαιολογικού νόμου περιοχής (όπου περιλαμβάνονται ορατά λείψανα ρωμαϊκής και βυζαντινής εποχής, πιθανώς ταυτιζόμενα στη μεν περιοχή "Σούδα" με την ελληνορωμαϊκή πόλη "Απολλωνία" στη δε περιοχή "Φοινικιάς" με την ελληνορωμαϊκή πόλη "Φοίνιξ" ζώνες προστασίας Α και Β.» ΥΑ ΥΠΠΟ/ΑΡΧ/Α1/Φ25/65157/2863/21-12-1993 - ΦΕΚ 78/Β/7-2-1994Αρχειοθετήθηκε 2016-03-05 στο Wayback Machine.
[…]«Ελεύθερνα, η. ΒΔ. του σημερινού χωριού Πρινές Μυλοποτάμου. Ελεύθερνα, η. Μία από τις σπουδαιότερες πόλεις της αρχαίας Κρήτης, ΒΔ του χωριού Πρινές της επαρχίας Μυλοποτάμου, χτισμένη πάνω σε λόφο που ονομάζεται «Λεύτερνα». Απαντά και με τις ονομασίες Ελεύθερνα, Ελευθέρα, Ελευθεραί. Αναφέρονται και τρεις αρχαιότερες ονομασίες: Σάντρα (Σάτρα), αναγόμενη στην εποχή των Πελασγών, Άωρος από τη νύμφη Αώρα καιΑπολλωνία από τον πολιούχο θεό της πόλης Απόλλωνα. Επικράτησε όμως η ονομασία Ελεύθερνα κατά μια άλλη από το επίθετο της Δήμητρας Ελευθούς. Πότε ιδρύθηκε η πόλη είναι άγνωστο. Ο αρχαιολόγος Pendlebury βρήκε υπομινωικά, πρωτογεωμετρικά και πολλά ρωμαϊκά λείψανα, πιστεύεται δε, ότι η ίδρυση της πόλης χρονολογείται κατά τη γεωμετρική περίοδο, το 970-820 π.Χ. Οι κάτοικοί της ασχολούνταν με τη γεωργία, το εμπόριο και τη ναυτιλία. Επειδή διέθετε λιμάνι, το Παντομάτριο, που ο Ν.Πλάτων τοποθετεί στον όρμο Φόδελε, είχε αποκτήσει σημαντική ναυτική δύναμη. Η πόλη βρισκόταν σε φιλικές σχέσεις με τους Πτολεμαίους και τίμησε με ανδριάντα τον Πτολεμαίο Ευεργέτη (247-221 π.Χ.). Η Ελεύθερνα ήταν αντίπαλος της Κνωσού, κατά τον εμφύλιο πόλεμο όμως των Κρητών, το 220 π.Χ., έγινε ΄σύμμαχος της. Όταν οι δυο πόλεις πολιορκήθηκαν από τον αντίπαλο συνασπισμό των κρητικών πόλεων και βοηθών των Αχαιών και Μακεδόνων, αναγκάστηκαν να προσχωρήσουν σε αυτούς. Η πόλη, όπως και άλλες πόλεις του νησιού, ψήφισαν ασυλία του ιωνικού ιερού του Διονύσου στην Τέω. Το 170 π.Χ. η Ελεύθερνα συγκαταλέγεται μεταξύ των τριάντα κρητικών πόλεων που συμμάχησαν με τον Ευμένη Β’ της Περγάμου. Κατά τη ρωμαϊκή κατάκτηση της Κρήτης από τον Καικίλιο Μέτελλο, οι κάτοικοι, βασιζόμενοι στην οχυρότητα της θέσης τους, αντιστάθηκαν σθεναρά στις ρωμαϊκές λεγεώνες. Μερικές περίεργες παραδόσεις σχετίζονται με την άλωση της πόλης από τους Ρωμαίους, αλλά η πλέον πειστική αναφέρει ότι η πόλη έπεσε μετά από προδοσία. Η Ελεύθερνα ευημερούσε και μετά τη ρωμαϊκή κατάκτηση και εξακολουθούσε η ευημερία της και στην πρώτη βυζαντινή περίοδο, όποτε ήταν έδρα της επισκοπής Ελεύθερνας που αναφέρεται στην Δ’ Οικουμενική Σύνοδο το 451. Στις αρχές του 9ου αιώνα η πόλη αναφέρεται ότι καταστράφηκε από τους Άραβες, διότι στο Πρακτικό του Βασίλειου Βουλγαροκτόνου, του 980, αναφέρεται ο τίτλος επισκόπου Αυλοποτάμου και όχι Ελεύθερνας. Ο ίδιος τίτλος του μητροπολίτη διατηρείται μέχρι σήμερα. Από την Ελεύθερνα καταγόταν οΔιογένης Απολλωνιάτης, ο επικαλούμενος Φυσικός. Φιλόσοφος που έζησε τον 5ο π.Χ. αιώνα και ήταν μαθητής του Αναξιμένη. Ο Αμήτωρ, πρώτος κιθαριστής ερωτικών ωδών, του οποίου οι οπαδοί ονομάστηκαν Αμητορίδαι. Ο αρχαίος ποιητής Λίννος και ο γλύπτης Τιμοχάρης. Επίσης ο μουσικός (ύδραυλος) Αντίπατρος, που τιμήθηκε στους Δελφούς. Ως ανεξάρτητη πόλη η Ελεύθερνα, έκοψε δικά της νομίσματα, τα οποία στη μια πλευρά απεικόνιζαν τον Απόλλωνα Στυρακίτη, καθισμένο σε βράχο με μια σφαίρα στο δεξί χέρι και το τόξο στο αριστερό, ενώ στην άλλη πλευρά είχαν την Άρτεμη ως κυνηγό, με φαρέτρα και τόξο και συνοδευόμενη από το σκύλο της. Νομίσματα έκοψε η πόλη και κατά τη ρωμαϊκά περίοδο. Η διάλεκτος που χρησιμοποιούσαν στην Ελεύθερνα διατηρούσε πολλά στοιχεία του προδωρικού γλωσσικού υποστρώματος. Οι χρήσεις του ιν- αντί εν- και του όνυ αντί όδε είναι μάλλον προδωρικές επιβιώσεις. Στην Ελεύθερνα βρέθηκαν πολλές αρχαίες επιγραφές με περιεχόμενο νομικής φύσεως που μιλούν για τις σχέσεις καλλιτεχνών και πολιτείας. Μια επιγραφή της αρχαϊκής περιόδου περιέχει τη λέξη «απαμία», που πιθανώς αναφέρεται στην καλλιεργήσιμη γη την οποία εκμεταλλεύονταν οι καλλιτέχνες και σχετίζεται με τη λέξη «αφαμιώται», περισσότερο γνωστή από τη μεταγενέστερη γραπτή παράδοση. Μια άλλη ενδιαφέρουσα, αλλά κακοδιατηρημένη επιγραφή του 3ου-2ου π.Χ. αιώνα επισημαίνει ότι οι Κόσμοι (κυβερνήτες) της πόλης ασκούσαν δικαιώματα πάνω στους αρτεμήτες. Οι τελευταίοι αποτελούσαν ένα είδος κλειστής κοινωνικής ομάδας, συγκροτημένη σε χωριό ή ακόμη και σε πολλά χωριά εγκατεστημένα στο γειτονικό χώρο της Ελεύθερνας, και ίσως συνδέονταν με την εγχώρια λατρεία της Αρτέμιδας. Από το περιεχόμενο της επιγραφής συμπεραίνεται ότι οι αρτεμήτες δεν είχαν το δικαίωμα να μετακινούνται ελεύθερα και επομένως, αν δεν ειδοποιούσαν τους κόσμους για μια τέτοια απόφαση, ήταν δυνατό να τιμωρηθούν με αποβολή από την κοινότητα της πόλης. […] Στην Ελεύθερνα, κατά τη διάρκεια παλαιών ανασκαφών, βρέθηκαν ειδώλια και ζώδια γεωμετρικά, ελληνιστικά και κλασικά. Ένα από τα αξιολογότερα ευρήματα είναι το άνω μισό τμήμα του κορμού πώρινου αγάλματος, το οποίο παριστάνει γυναικεία ενδεδυμένη μορφή, η γνωστή «Κυρία Ελευθέρνης». Ανήκει στο λεγόμενο δαιδαλικό ρυθμό που αναπτύχθηκε τον 7ο αιώνα π.Χ. Ονομάστηκε έτσι από το παρόμοιο τύπο της «κυρίας της Ωξέρ». Ένα μικρό κρητικό άγαλμα από μαλακό σχετικά ασβεστόλιθο (0.65 μ.) μιας γυναικείας μορφής με κρητικό «σάλι» να σκεπάζει τους ώμους (αποτελούσε μέρος της Κρητικής ενδυμασίας), βρισκόταν άλλοτε στη μικρή γαλλική πόλη Auxerre και σήμερα στο Μουσείο του Λούβρου.Εξαιτίας αυτής της ομοιότητας, ορισμένοι συμπεραίνουν ότι το ξενιτεμένο άγαλμα προέρχεται από την Ελεύθερνα.[…] «Η Ελεύθερνα είναι πόλη της Κρήτης και πήρε το όνομά της από το όνομα ενός από τους Κουρήτες. Οι πολίτες λέγονταί Ελευθερναίοι και Ελευθερνεύς» (Στ.Βυζ.).[…]». Πηγή τα βιβλία του Αντώνιου Θ. Βασιλάκη, με τίτλους: «Οι 147 πόλεις της Αρχαίας Κρήτης», τμηματική αναδημοσίευση στην ιστοσελίδα: http://kairatos.com.gr/myweb/arxaiespoleiseleft-katri.htmΑρχειοθετήθηκε 2013-08-19 στο Wayback Machine. - Οι Αρχαίες πόλεις της Κρήτης - Ιστορία-Μυθολογία-Αρχαιολογία-Εικόνες - Από Ελεύθερνα έως Κάτρη], Οι 147 πόλεις της Αρχαίας ΚρήτηςΑρχειοθετήθηκε 2010-08-23 στο Wayback Machine. και «Τοπωνύμια της Αρχαίας Κρήτης», τμηματική αναδημοσίευση στην ιστοσελίδα: Τοπωνύμια της Αρχαίας Κρήτης
[…]«Θεράπναι, αι Μεταξύ Ελεύθερνας και Κυδωνίας; […]Θεράπναι. Πόλη της Κρήτης, μια από τις σημαντικότερες κατά τον Πλίνιο. Φαίνεται ότι έγινε ιδιαίτερα σημαντική με τη δωρική εγκατάσταση στο νησί. Η θέση της δεν έχει εξακριβωθεί, αλλά μάλλον πρέπει να αναζητηθεί κοντά στην Ελεύθερνα. Φαίνεται ότι αρχές του Μεσαίωνα, ή καταστράφηκε ή εγκαταλείφθηκε. […]». Πηγή τα βιβλία του Αντώνιου Θ. Βασιλάκη, με τίτλους: «Οι 147 πόλεις της Αρχαίας Κρήτης», τμηματική αναδημοσίευση στην ιστοσελίδα: http://kairatos.com.gr/myweb/arxaiespoleiseleft-katri.htmΑρχειοθετήθηκε 2013-08-19 στο Wayback Machine. - Οι Αρχαίες πόλεις της Κρήτης - Ιστορία-Μυθολογία-Αρχαιολογία-Εικόνες - Από Ελεύθερνα έως Κάτρη], Οι 147 πόλεις της Αρχαίας ΚρήτηςΑρχειοθετήθηκε 2010-08-23 στο Wayback Machine. και «Τοπωνύμια της Αρχαίας Κρήτης», τμηματική αναδημοσίευση στην ιστοσελίδα: Τοπωνύμια της Αρχαίας Κρήτης
[…]«Κόριον. «Κόριον ήταν τόπος στην Κρήτη που πήρε το όνομα του από κάποια κόρη, ο πολίτης λέγεται Κορήσιος. Υπάρχει και λίμνη με το όνομα Κορησία και Ιερό της Αθηνάς της Κορησίας. Τα ονόματα αυτά προέρχονται από τη λέξη κόρη. Από τη λέξη Κόριον προέρχεται το ανάλογο Κοριεύς» (Στ.Βυζ.) […] Κορησία λίμνη έλεγαν στην αρχαιότητα, τη μοναδική λίμνη της Κρήτης την οποία αποκαλούμε σήμερα «λίμνη Κουρνά». Βρίσκεται νότια της Γεωργιούπολης και έλαβε το σημερινό όνομά της από την αραβική λέξη «Κούρνα» που σημαίνει λίμνη. […]». Πηγή: το βιβλίο του Αντώνιου Θ. Βασιλάκη, «Οι 147 πόλεις της Αρχαίας Κρήτης», τμηματική αναδημοσίευση στην ιστοσελίδα: – Οι Αρχαίες πόλεις της Κρήτης - Ιστορία-Μυθολογία-Αρχαιολογία-Εικόνες - Από Καυδώ έως ΛύκαστοςΑρχειοθετήθηκε 2019-05-21 στο Wayback Machine. και Οι 147 πόλεις της Αρχαίας ΚρήτηςΑρχειοθετήθηκε 2010-08-23 στο Wayback Machine.
[…]«Λάππα,η (και Λάμπη). Αργυρούπολη, 27 χιλ. από το Ρέθυμνο.[…] Λάππα. Μετέπειτα Λάππη ή Λάμπη, από κάποιο Ταρραίο Λάμπο. Πόλη στη βόρεια πλευρά της αρχαίας Κρήτης, σε μικρή απόσταση από τη θάλασσα, χτισμένη πάνω σε λόφο, μεταξύ των δυο ποταμών Μουσέλα και Πετρέ. Επίνειό της ήταν η παραθαλάσσια πόλη Φοίνιξ. Ιδρύθηκε –κατά το μύθο- από τον Αγαμέμνωνα (Δίων Κασ. 36, 1. Πτολ. 3, 17, 10). Η ακμή της τοποθετείται στους κλασικούς χρόνους. Κατά την ελληνιστική εποχή (330-69 π.Χ.), οι Λαππαίοι έπαιξαν σημαντικό ρόλο στις διαμάχες των κρητικών πόλεων και πήραν μέρος στο Κοινό των Κρηταιέων που ιδρύθηκε στα μέσα του 3ου π.Χ. αιώνα. ΤΟ 221-220 π.Χ., στον πόλεμο μεταξύ Κνωσού και Λυττού, πήγε με την Κνωσσό, μετά όμως, μαζί με άλλες πόλεις συμμάχησε με τους Λυττίους. Η Λάππα πήρε μέρος στη συμμαχία των Κρητών με τον Ευμένη Β’, βασιλιά της Περγάμου, που έγινε μετά το 170 π.Χ.. Έμεινε αυτόνομη ως το 68 π.Χ. που την κατέλαβε ο Οκτάβιος και πέρασε πολλές περιπέτειες, γιατί εκεί έγινε η συρραξη μεταξύ του Μέτελλου και των μισθοφόρων του Οκτάβιου. Η πόλη καταστράφηκε το 68 π.Χ> από τον Κόιντο Καικίλιο Μέτελλο, αλλά γρήγορα ανοικοδομήθηκε και γνώρισε νέα ακμή. Τα ερείπιά της έχουν εντοπιστεί σε χαμηλό λόφο κοντά στο χωριό. Έχουν βρεθεί πολλές επιγραφές που αρχίζουν: τEdonem Kappa΄ym t« pΑkei Ά to¶r jΑsloir jaµ t« pΑkei. Στον εμφύλιο πόλεμο των Ρωμαίων, κατά τη μάχη του Ακτίου το 31 π.Χ., οι
Λαππαίοι πήγαν με το μέρος του Οκτάβιου εναντίον του Αντωνίου. Ο Οκτάβιος, ύστερα από τη νίκη του, ευνόησε τους φίλους του Λαππαίους, τους άφησε ελεύθερους και ανοικοδόμησαν την πόλη τους. Έκτοτε, η Λάππα ευημέρησε στη ρωμαϊκή περίοδο, όπως δείχνουν και τα ερείπιά της, που είναι κυρίως αυτής της περιόδου και τα νομίσματα που είναι πολυάριθμα. Ένα από τα σπουδαία οικοδομήματά της ήταν οι θέρμες, απαράιτητο ίδρυμα στις ρωμαϊκές πολιτείες, που είχε πολλά διαμερίσματα. Οι θέρμες της Λάππας αποτελούνταν από μία στρογγυλή αίθουσα με διάμετρο 18 βήματα και γύρω σε αυτήν ήταν τα διαμερίσματα για τους λουόμενους και άλλες δυο αίθουσες. Το νερό ερχόταν φυσικά με υδραγωγείο από μια μεγάλη συγκεντρωτική δεξαμενή που ήταν σε υψηλό σημείο έξω από την πόλη που είχε μήκος 25, πλάτος 6 και ύψος 7μ. Και χωρητικότητα 600 κ.μ. Το νερό διοχετευόταν εκεί με κτιστό υδραγωγείο, κατεστραμμένο σήμερα, από τις πηγές Καστανιές και Κολλητά, μια ώρα μακριά από το χωριό. Τη σπουδαιότητα της Λάππας δείχνουν και τα πολλά νομίσματά της. Ο Σβορώνος αναφέρει 36 είδη. Από το ένα μέρος είχαν την κεφαλή του Ποσειδώνα, της Αρτέμιδος ή του Απόλλωνα και τη λέξη ΛΑΠΠΑΙΩΝ. Της ρωμαϊκής περιόδου αναφέρουν τα ονόματα διαφόρων υπάτων ΘΕΩ ΚΑΙΣΑΡΙ ΣΕΒΑΣΤΩ, ΔΟΜΕΤΙΑΝΟΣ ΣΕΒΑΣΤΟΣ, ΔΟΜΙΤΙΑ ΣΕΒΑΣΤΗ κλπ και πίσω ΛΑΠΠΑΙΩΝ. […] Γύρω στο σημερινό χωριό σώζονται πολλοί τάφοι της ρωμαϊκής και ελληνικής εποχής λαξευμένοι στους βράχους. Ένας από αυτούς είναι και ο ονομαζόμενος τάφος των Πέντε Αγίων Παρθένων. Δίπλα στο βράχο υπάρχει εκκλησάκι αφιερωμένο σε αυτές, τη Θέκλα, Μαριάμνα, Αιθανά, Μάρθα και Μαρία. Κατά την παράδοση οι Ρωμαίοι και οι Βενετοί είχαν εγκαταστήσει στη Λάππα νομισματοκοπείο, αφού στη θέση Ελληνικά, όπου κτίστηκαν τα δικαστήρια το 1869, βρέθηκαν μηχανήματα νομισματοκοπείου, και στη θέση Παυλής βρέθηκαν σωροί χάλκινων νομισμάτων. ΝΑ της Λάππας υπάρχει λόφος που τον λένε οι χωρικοί Ασημόχωμα, γιατί πιστεύουν πως περιέχει ασήμι. Η Λάππα εξακολούθησε να υπάρχει και την Α’ Βυζαντινή περίοδο, όπως δείχνουν τα ερείπια εκείνης της εποχής. Από τις αρχαιότερες επισκοπές Κρήτης είναι της Λάμπης-Λάππας, η οποία ιδρύθηκε από τον ίδιο τον Απόστολο Τίτο και μνημονεύεται από το 457. Μετονομάστηκε Καλαμώνος τη Β’ Βυζαντινή περίοδο. Η Λάππα ύστερα από την καταστροφή της από τους Άραβες ξεχάστηκε και το όνομά της, κι όταν ξανασυνοικίστηκε την έλεγαν απλώς, Πόλη. Στα χρόνια της Τουρκοκρατίας ονομαζόταν Γαϊδουρόπολη και Σαμαρόπολη. Η ονομασία Αργυρούπολη δόθηκε το 1822 από την επαναστατική επιτροπή, με σκοπό να αντικατασταθεί η κακόηχη ονομασία Γαϊδουρόπολη, επειδή υπήρχε εδώ το μεταλείο αργύρου. […]». Πηγή: το βιβλίο του Αντώνιου Θ. Βασιλάκη, «Οι 147 πόλεις της Αρχαίας Κρήτης», τμηματική αναδημοσίευση στην ιστοσελίδα: – Οι Αρχαίες πόλεις της Κρήτης - Ιστορία-Μυθολογία-Αρχαιολογία-Εικόνες - Από Καυδώ έως ΛύκαστοςΑρχειοθετήθηκε 2019-05-21 στο Wayback Machine. και Οι 147 πόλεις της Αρχαίας ΚρήτηςΑρχειοθετήθηκε 2010-08-23 στο Wayback Machine.
[…]«Οσμίδα, η. Πιθανώς στη θέση Ονιθέ του σημερινού χωριού Όρος Ρεθύμνου. Απέχει 20 χιλ. από το Ρέθυμνο, διακλάδωση ανατολικά μετά τους Αρμένους. Στη θέση αυτή υπήρχαν οχυρωματικά τείχη και όστρακα ανάγλυφου αρχαϊκού πίθου και κλασσικά, ελληνιστικά και ρωμαϊκά, δεξαμενές κλπ. Το 1939 βρέθηκε εκεί πώρινο άγαλμα ανδρός καθήμενου, επί δίφρου σε ιερατική στάση, κάτω από το στήθος, πιθανώς αρχαϊκών χρόνων. Ο Σκύλαξ 47, γράφει:«Μετά γάρ Οσμίδαν, προς βορέαν Ελεύθερναν». Δηλαδή νότια (ΝΔ) της Ελεύθερνας. […]». Πηγή: το βιβλίο του Αντώνιου Θ. Βασιλάκη, «Οι 147 πόλεις της Αρχαίας Κρήτης», τμηματική αναδημοσίευση στην ιστοσελίδα: – Οι Αρχαίες πόλεις της Κρήτης - Ιστορία-Μυθολογία-Αρχαιολογία-Εικόνες - Από Λύκτος έως ΠολίχναΑρχειοθετήθηκε 2019-05-21 στο Wayback Machine. και Οι 147 πόλεις της Αρχαίας ΚρήτηςΑρχειοθετήθηκε 2010-08-23 στο Wayback Machine.
[…]«Ριθυμνία. […] «Η Ριθυμνία είναι πόλη της Κρήτης, το εθνικό Ριθυμνιάτης και Ριθύμνιος» (Στ.Βυζ.). […] Ριθυμνία ή Ρίθυμνα. Ήταν χτισμένη κάτω από το σημερινό Ρέθυμνο, για αυτό και δε σώζεται σχεδόν κανένα μνημείο. Περιστασιακά μόνο βρέθηκαν ψηφιδωτά και θεμέλια οικιών, που όμως καλύφθηκαν από μεταγενέστερες και σύγχρονες κατασκευές. Η ακρόπολη πρέπει να βρισκόταν κάτω από τη σημερινή Φορτέτζα Ρεθύμνου. Λίγα είναι γνωστά για την ιστορία της πόλης, κι αυτά μόνο από επιγραφές. Είχε κόψει νομίσματα ήδη από τον 4ο αιώνα και τον 3ο π.Χ. αιώνα, ίσως ανέπτυξε σχέσεις με τους Πτολεμαίους, οι οποίοι τη μετονόμασαν Αρσινόη. Τον 3ο μ.Χ., υπήρχε στην πόλη ναός της Αρτέμιδος Ροκκαίας, αλλά η κύρια θεότητα της πόλης ήταν η Αθήνα. Η πόλη υπήρχε από την υστερομινωική ΙΙΙ περίοδο. Στον συνοικισμό Μασταμπά, όπου ήταν το νεκροταφείο της αρχαίας πόλης ανασκάφηκε το 1947 υστερομινωικός τάφος, που πιστοποιεί, ότι την περίοδο εκείνη υπήρχε στη θέση του Ρεθύμνου μινωικός συνοικισμός. Η Ρίθυμνα ήταν αξιόλογη πόλη στους μυκηναϊκούς μετανακτορικούς χρόνους. Μέσα στην πόλη, σε θεμέλια νέων οικοδομών, βρέθηκαν ψηφιδωτά ρωμαϊκής και βυζαντινής περιόδου. Τον 3ο αιώνα μ.Χ. η πόλη είχε παρακμάσει γιατί ο Κλαύδιος Αιμιλιανός την αναφέρει ως κωμόπολη. Ήταν όμως πάντοτε ανεξάρτητη με δικά της νομίσματα, ου από το ένα μέρος είχαν την κεφαλή του Απόλλωνα στεφανωμένη ή της Αθηνάς και από το άλλο δυο δελφίνια ή τρίαινα ή αίγα. Ο οικισμός υπήρχε και στα βυζαντινά χρόνια, ως κωμόπολη πάντοτε για να γνωρίσει νέα ακμή στα χρόνια των Βενετών, όποτε γίνεται πολιτεία, συνεχίζοντας την ιστορική της πορεία. Το όνομά της δεν αναφέρεται σε καμία επιγραφή. Απαντάται μόνο το εθνικό Ριθύμνιος. Δεν είναι εξακριβωμένο, αν ο λόφος που λέγεται σήμερα Φορτέτσα χρησιμοποιήθηκε στην αρχαιότητα. Αλλά η παλαιά ονομασία του λόφου Παλαιόκαστρο δείχνει πως κάτι υπήρχε εκεί πάνω για να δικαιολογήσει την ονομασία αυτή. Ο Κ.Καλοκύρης στην ενημερωμένη μελέτη του (Η Αρχαία Ρίθυμνα) στηριζόμενος σε χωρίο του Αιλιανού όπου γίνεται λόγος για τη Ροκκαία Αρτέμιδα του Ρεθύμνου, και στην πληροφορία του Ονόριο Μπέλι ότι υπήρχαν πάνω στη Φορτέτσα κίονες και άλλα λείψανα αρχαίου ναού, θεωρεί πολύ πιθανό ότι ήταν πάνω στη Φορτέτσα ο ναός της Ροκκαίας Αρτέμιδος, προστάτιδος των λυσσοφήκτων, και ο λόφος υπήρξε ακρόπολη της αρχαίας Ρίθυμνας (Ρόκκα σημαίνει κυρίως φρούριο). Ο ίδιος έχει τη γνώμη, ότι κατά τους αρχαίους χρόνους, η σημερινή Φορτέτσα ήταν νησίδα, που την ένωνε με την ξηρά μια λωρίδα γης. Με τις προσχώσεις της θάλασσας διαμορφώθηκε ο χώρος, πίσω από τη Φορτέτσα, όπου κτίστηκε η Ρίθυμνα. Η άποψη αυτή επιβεβαιώθηκε στις μέρες μας. Ύστερα από την κατασκευή του λιμενοβραχίονα συγκεντρώθηκαν με τα κύματα τεράστιες ποσότητες άμμου και επεκτάθηκε η παραλία σε πλάτος πολλών μέτρων. […] Το 1558 που γινόταν τα οχυρωματικά έργα της πολης, ο Κονταρίνι, αντιπρόσωπος των Ρεθεμνιωτών, πήγε στη Βενετία, και ζήτησε να γίνει στο λόφο του Παλαιοκάστρου ένα οχυρό, για να περισώσει σε ώρα ανάγκης τη ζωή και τα πράγματα των κατοίκων. Δεν τον άκουσαν. Αλλά η καταστροφή της πολιτείας από τον Ουλούτς Αλή επανέφεραν το ζήτημα, όποτε εγκρίθηκε η οχύρωση του. Οι εργασίες άρχισαν το 1573 και τέλειωσαν το 1580. […] Το 1538 ο τρομερός αρχιπειρατής Χαιρεντίν Μπαρμπαρόσα κατάστρεψε το Ρέθυμνο και το 1567 ο αλγερινός κουρσάρος Ουλούτς Αλή το κατέλαβε, το λήστεψε και το παρέδωσε στις φλόγες. ΤΟ 1571, ο στόλος του σουλτάνου Σελίμ έκαψε το Ρέθυμνο. Η κακή τύχη το ακολουθούσε και το 1590 μια μεγάλη πλημμύρα το κατέστρεψε και πάλι. Οι Τούρκοι κατέλαβαν το Ρέθυμνο ύστερα από πολιορκία 22 ημερών στις 3 Νοεμβρίου 1646. Οι Βενετοί και οι Κρητικοί κάτοικοι οχυρώθηκαν στη Φορτέτσα. Στο τέλος συνθηκολόγησαν για να φύγουν ανενόχλητοι, αλλά ο Χουσείν παρασπόνδησε και έσφαξε τους περισσότερους. Την περίοδο της Τουρκοκρατίας ακολούθησε την τύχη των άλλων πόλεων. Τη Ριθυμνία ονομάζει ο Πτολ. 3, 17, 7 Ρίθυμνα. Ο Τσέτσης Ρείθυμνα, «Ρείθυμνα, πόλις Κρήτης». Από αυτό και ο κάτοικος Ρειθυμνιάτης. Λυκοφ. 76. […]». Πηγή: το βιβλίο του Αντώνιου Θ. Βασιλάκη, «Οι 147 πόλεις της Αρχαίας Κρήτης», τμηματική αναδημοσίευση στην ιστοσελίδα: – Οι Αρχαίες πόλεις της Κρήτης - Ιστορία-Μυθολογία-Αρχαιολογία-Εικόνες - Από Πολυρρηνία έως ΣτρήνοςΑρχειοθετήθηκε 2013-08-19 στο Wayback Machine. και Οι 147 πόλεις της Αρχαίας ΚρήτηςΑρχειοθετήθηκε 2010-08-23 στο Wayback Machine.
[…]«Αλλαρία, η. Ο Paul Faure πιστεύει, ότι ήταν κοντά στο σημερινό χωριό Σταυρωμένος Μυλοποτάμου. […] Η πόλη μας είναι γνωστή από τα νομίσματά της, κυρίως του 3ου και 2ου π.Χ. αιώνα, και από μερικές επιγραφές που αναφέρονται στη συνθήκη φιλίας που είχε υπογράψει η Αλλαρία με την Πάρο, την Τέω και τον βασιλιά της Περγάμου Ευμένη Β’. Ο κάτοικός της ονομαζόταν, σύμφωνα με τις επιγραφές, Αλλαριώτης. […]Η Αλλαρία ήταν πόλη ελεύθερη και ανεξάρτητη και είχε στα νομίσματά της την κεφαλή της Αθηνάς με φίδι στην περικεφαλαία της και από την άλλη πλευρά τον Ηρακλή γυμνό και τη λέξη ΑΛΛΑΡΙΩΤΑΝ. […]«Η Αλλαρία είναι πόλη της Κρήτης, το εθνικό Αλλαριάτης όπως αναφέρει ο Πολύβιος». (Στ. Βυζ.). […].» Πηγή: το βιβλίο του Αντώνιου Θ. Βασιλάκη, «Οι 147 πόλεις της Αρχαίας Κρήτης», τμηματική αναδημοσίευση στην ιστοσελίδα: – Οι Αρχαίες πόλεις της Κρήτης - Ιστορία-Μυθολογία-Αρχαιολογία-Εικόνες - Από Αγία Τριάδα έως ΆμπελοςΑρχειοθετήθηκε 2013-08-19 στο Wayback Machine. και Οι 147 πόλεις της Αρχαίας ΚρήτηςΑρχειοθετήθηκε 2010-08-23 στο Wayback Machine.
[…]«Αστάλη ή Ατάλη. Μπαλί Μυλοποτάμου. Η αρχαία Αστάλη που ήταν λιμένας της Αξού κατά τη Ρωμαϊκή περίοδο, βρισκόταν στη θέση που βρίσκεται σήμερα ο παράλιος οικισμός Μπαλί, της κοινότητας Μελιδονίου, επαρχίας Μυλοποτάμου του νομού Ρεθύμνης. Βρίσκεται στη δυτική παραλία του υπήνεμου όρμου. […] Στους βενετσιάνικους καταλόγους των χωριών δεν αναφέρεται. Ο όρμος σημειώνεται στους βενετσιάνικους χάρτες και στα έγγραφα αναφέρεται porto ή redoto di Atali = όρμος της Α(σ)τάλης. […] Αναφέρεται στους Σταδιασμούς της Μεγάλης Θαλάσσης, 347 : Από το Αμφιμάτριο στην Αστάλην εναι 30 σταδίες, υπάρχει λιμάνι και έχει πηγή. Από εδώ η Ελευθέρα (Ελεύθερνα) απέχει 50 σταδίες. […] Η περιοχή ονομάστηκε Μπαλί από τους Τούρκους, επειδή στην περιοχή υπήρχε ανεπτυγμένη μελισσοκομία και στα Τούρκικα balli = μέλι. […].» Πηγή: το βιβλίο του Αντώνιου Θ. Βασιλάκη, «Οι 147 πόλεις της Αρχαίας Κρήτης», τμηματική αναδημοσίευση στην ιστοσελίδα: Εκδόσεις Καίρατος – Οι Αρχαίες πόλεις της Κρήτης - Ιστορία-Μυθολογία-Αρχαιολογία-Εικόνες - Από Αμφιμάλιον έως ΓλήνοςΑρχειοθετήθηκε 2009-12-21 στο Wayback Machine.
[…]«Ελεύθερνα, η. ΒΔ. του σημερινού χωριού Πρινές Μυλοποτάμου. Ελεύθερνα, η. Μία από τις σπουδαιότερες πόλεις της αρχαίας Κρήτης, ΒΔ του χωριού Πρινές της επαρχίας Μυλοποτάμου, χτισμένη πάνω σε λόφο που ονομάζεται «Λεύτερνα». Απαντά και με τις ονομασίες Ελεύθερνα, Ελευθέρα, Ελευθεραί. Αναφέρονται και τρεις αρχαιότερες ονομασίες: Σάντρα (Σάτρα), αναγόμενη στην εποχή των Πελασγών, Άωρος από τη νύμφη Αώρα καιΑπολλωνία από τον πολιούχο θεό της πόλης Απόλλωνα. Επικράτησε όμως η ονομασία Ελεύθερνα κατά μια άλλη από το επίθετο της Δήμητρας Ελευθούς. Πότε ιδρύθηκε η πόλη είναι άγνωστο. Ο αρχαιολόγος Pendlebury βρήκε υπομινωικά, πρωτογεωμετρικά και πολλά ρωμαϊκά λείψανα, πιστεύεται δε, ότι η ίδρυση της πόλης χρονολογείται κατά τη γεωμετρική περίοδο, το 970-820 π.Χ. Οι κάτοικοί της ασχολούνταν με τη γεωργία, το εμπόριο και τη ναυτιλία. Επειδή διέθετε λιμάνι, το Παντομάτριο, που ο Ν.Πλάτων τοποθετεί στον όρμο Φόδελε, είχε αποκτήσει σημαντική ναυτική δύναμη. Η πόλη βρισκόταν σε φιλικές σχέσεις με τους Πτολεμαίους και τίμησε με ανδριάντα τον Πτολεμαίο Ευεργέτη (247-221 π.Χ.). Η Ελεύθερνα ήταν αντίπαλος της Κνωσού, κατά τον εμφύλιο πόλεμο όμως των Κρητών, το 220 π.Χ., έγινε ΄σύμμαχος της. Όταν οι δυο πόλεις πολιορκήθηκαν από τον αντίπαλο συνασπισμό των κρητικών πόλεων και βοηθών των Αχαιών και Μακεδόνων, αναγκάστηκαν να προσχωρήσουν σε αυτούς. Η πόλη, όπως και άλλες πόλεις του νησιού, ψήφισαν ασυλία του ιωνικού ιερού του Διονύσου στην Τέω. Το 170 π.Χ. η Ελεύθερνα συγκαταλέγεται μεταξύ των τριάντα κρητικών πόλεων που συμμάχησαν με τον Ευμένη Β’ της Περγάμου. Κατά τη ρωμαϊκή κατάκτηση της Κρήτης από τον Καικίλιο Μέτελλο, οι κάτοικοι, βασιζόμενοι στην οχυρότητα της θέσης τους, αντιστάθηκαν σθεναρά στις ρωμαϊκές λεγεώνες. Μερικές περίεργες παραδόσεις σχετίζονται με την άλωση της πόλης από τους Ρωμαίους, αλλά η πλέον πειστική αναφέρει ότι η πόλη έπεσε μετά από προδοσία. Η Ελεύθερνα ευημερούσε και μετά τη ρωμαϊκή κατάκτηση και εξακολουθούσε η ευημερία της και στην πρώτη βυζαντινή περίοδο, όποτε ήταν έδρα της επισκοπής Ελεύθερνας που αναφέρεται στην Δ’ Οικουμενική Σύνοδο το 451. Στις αρχές του 9ου αιώνα η πόλη αναφέρεται ότι καταστράφηκε από τους Άραβες, διότι στο Πρακτικό του Βασίλειου Βουλγαροκτόνου, του 980, αναφέρεται ο τίτλος επισκόπου Αυλοποτάμου και όχι Ελεύθερνας. Ο ίδιος τίτλος του μητροπολίτη διατηρείται μέχρι σήμερα. Από την Ελεύθερνα καταγόταν οΔιογένης Απολλωνιάτης, ο επικαλούμενος Φυσικός. Φιλόσοφος που έζησε τον 5ο π.Χ. αιώνα και ήταν μαθητής του Αναξιμένη. Ο Αμήτωρ, πρώτος κιθαριστής ερωτικών ωδών, του οποίου οι οπαδοί ονομάστηκαν Αμητορίδαι. Ο αρχαίος ποιητής Λίννος και ο γλύπτης Τιμοχάρης. Επίσης ο μουσικός (ύδραυλος) Αντίπατρος, που τιμήθηκε στους Δελφούς. Ως ανεξάρτητη πόλη η Ελεύθερνα, έκοψε δικά της νομίσματα, τα οποία στη μια πλευρά απεικόνιζαν τον Απόλλωνα Στυρακίτη, καθισμένο σε βράχο με μια σφαίρα στο δεξί χέρι και το τόξο στο αριστερό, ενώ στην άλλη πλευρά είχαν την Άρτεμη ως κυνηγό, με φαρέτρα και τόξο και συνοδευόμενη από το σκύλο της. Νομίσματα έκοψε η πόλη και κατά τη ρωμαϊκά περίοδο. Η διάλεκτος που χρησιμοποιούσαν στην Ελεύθερνα διατηρούσε πολλά στοιχεία του προδωρικού γλωσσικού υποστρώματος. Οι χρήσεις του ιν- αντί εν- και του όνυ αντί όδε είναι μάλλον προδωρικές επιβιώσεις. Στην Ελεύθερνα βρέθηκαν πολλές αρχαίες επιγραφές με περιεχόμενο νομικής φύσεως που μιλούν για τις σχέσεις καλλιτεχνών και πολιτείας. Μια επιγραφή της αρχαϊκής περιόδου περιέχει τη λέξη «απαμία», που πιθανώς αναφέρεται στην καλλιεργήσιμη γη την οποία εκμεταλλεύονταν οι καλλιτέχνες και σχετίζεται με τη λέξη «αφαμιώται», περισσότερο γνωστή από τη μεταγενέστερη γραπτή παράδοση. Μια άλλη ενδιαφέρουσα, αλλά κακοδιατηρημένη επιγραφή του 3ου-2ου π.Χ. αιώνα επισημαίνει ότι οι Κόσμοι (κυβερνήτες) της πόλης ασκούσαν δικαιώματα πάνω στους αρτεμήτες. Οι τελευταίοι αποτελούσαν ένα είδος κλειστής κοινωνικής ομάδας, συγκροτημένη σε χωριό ή ακόμη και σε πολλά χωριά εγκατεστημένα στο γειτονικό χώρο της Ελεύθερνας, και ίσως συνδέονταν με την εγχώρια λατρεία της Αρτέμιδας. Από το περιεχόμενο της επιγραφής συμπεραίνεται ότι οι αρτεμήτες δεν είχαν το δικαίωμα να μετακινούνται ελεύθερα και επομένως, αν δεν ειδοποιούσαν τους κόσμους για μια τέτοια απόφαση, ήταν δυνατό να τιμωρηθούν με αποβολή από την κοινότητα της πόλης. […] Στην Ελεύθερνα, κατά τη διάρκεια παλαιών ανασκαφών, βρέθηκαν ειδώλια και ζώδια γεωμετρικά, ελληνιστικά και κλασικά. Ένα από τα αξιολογότερα ευρήματα είναι το άνω μισό τμήμα του κορμού πώρινου αγάλματος, το οποίο παριστάνει γυναικεία ενδεδυμένη μορφή, η γνωστή «Κυρία Ελευθέρνης». Ανήκει στο λεγόμενο δαιδαλικό ρυθμό που αναπτύχθηκε τον 7ο αιώνα π.Χ. Ονομάστηκε έτσι από το παρόμοιο τύπο της «κυρίας της Ωξέρ». Ένα μικρό κρητικό άγαλμα από μαλακό σχετικά ασβεστόλιθο (0.65 μ.) μιας γυναικείας μορφής με κρητικό «σάλι» να σκεπάζει τους ώμους (αποτελούσε μέρος της Κρητικής ενδυμασίας), βρισκόταν άλλοτε στη μικρή γαλλική πόλη Auxerre και σήμερα στο Μουσείο του Λούβρου.Εξαιτίας αυτής της ομοιότητας, ορισμένοι συμπεραίνουν ότι το ξενιτεμένο άγαλμα προέρχεται από την Ελεύθερνα.[…] «Η Ελεύθερνα είναι πόλη της Κρήτης και πήρε το όνομά της από το όνομα ενός από τους Κουρήτες. Οι πολίτες λέγονταί Ελευθερναίοι και Ελευθερνεύς» (Στ.Βυζ.).[…]». Πηγή τα βιβλία του Αντώνιου Θ. Βασιλάκη, με τίτλους: «Οι 147 πόλεις της Αρχαίας Κρήτης», τμηματική αναδημοσίευση στην ιστοσελίδα: http://kairatos.com.gr/myweb/arxaiespoleiseleft-katri.htmΑρχειοθετήθηκε 2013-08-19 στο Wayback Machine. - Οι Αρχαίες πόλεις της Κρήτης - Ιστορία-Μυθολογία-Αρχαιολογία-Εικόνες - Από Ελεύθερνα έως Κάτρη], Οι 147 πόλεις της Αρχαίας ΚρήτηςΑρχειοθετήθηκε 2010-08-23 στο Wayback Machine. και «Τοπωνύμια της Αρχαίας Κρήτης», τμηματική αναδημοσίευση στην ιστοσελίδα: Τοπωνύμια της Αρχαίας Κρήτης
[…]«Θεράπναι, αι Μεταξύ Ελεύθερνας και Κυδωνίας; […]Θεράπναι. Πόλη της Κρήτης, μια από τις σημαντικότερες κατά τον Πλίνιο. Φαίνεται ότι έγινε ιδιαίτερα σημαντική με τη δωρική εγκατάσταση στο νησί. Η θέση της δεν έχει εξακριβωθεί, αλλά μάλλον πρέπει να αναζητηθεί κοντά στην Ελεύθερνα. Φαίνεται ότι αρχές του Μεσαίωνα, ή καταστράφηκε ή εγκαταλείφθηκε. […]». Πηγή τα βιβλία του Αντώνιου Θ. Βασιλάκη, με τίτλους: «Οι 147 πόλεις της Αρχαίας Κρήτης», τμηματική αναδημοσίευση στην ιστοσελίδα: http://kairatos.com.gr/myweb/arxaiespoleiseleft-katri.htmΑρχειοθετήθηκε 2013-08-19 στο Wayback Machine. - Οι Αρχαίες πόλεις της Κρήτης - Ιστορία-Μυθολογία-Αρχαιολογία-Εικόνες - Από Ελεύθερνα έως Κάτρη], Οι 147 πόλεις της Αρχαίας ΚρήτηςΑρχειοθετήθηκε 2010-08-23 στο Wayback Machine. και «Τοπωνύμια της Αρχαίας Κρήτης», τμηματική αναδημοσίευση στην ιστοσελίδα: Τοπωνύμια της Αρχαίας Κρήτης
[…]«Όαξος. Αξός Μυλοποτάμου. […] Αξός. Δωρική πόλη της αρχαίας Κρήτης στο σημερινό νομό Ρεθύμνης, που ονομαζόταν στην αρχαιότητα και Οαξός, από τον Όαξο, εγγονό του Μίνωα. Ήταν πόλη πλόυσια και υπήρχε ως τη βυζαντινή εποχή, από την οποία σώζονται εννέα εκκλησίες. Η Αξός καταστράφηκε, κατά πολλές μαρτυρίες, από τους Βενετούς. Οι κάτοικοί της πήγαν τότε μερικά χιλιόμετρα ανατολικότερα και χτίσανε τα Ανώγεια, που λέγονταν τότε μερικά χιλιόμετρα ανατολικότερα και χτίσανε τα Ανώγεια, που λέγονταν τότε Αξοκά Ανώγεια ή Αξικά Ανώγεια ή Ξιγκανώγεια. Επίνειο της ήταν η Αστάλη που τοποθετείται στο σημερινό όρμο της βόρειας ακτής, το Μπαλί. Στη θέση της αρχαίας πόλης έχουν ανασκαφεί υστερομινωικά όστρακα και έχουν εντοπιστεί ερείπια κυκλώπειων τειχών. Οι ανασκαφές έφεραν στο φως αρχαϊκά λείψανα και πολλαπλά πήλινα γυναικεία ειδώλια του λεγόμενου «δαιδαλικού ρυθμού». Μεταξύ των ευρημάτων αναφέρονται μια χάλκινη περικεφαλαία με ενδιαφέρουσα διακόσμηση, χάλκινες μίτρες του 7ου π.Χ. αιώνα, πολλές επιγραφές καθώς και ένα μαρμάρινο άγαλμα της θεάς Δήμητρας. Η Αξός υπήρχε την Υστερομινωική περίοδο, όπως δείχνουν τα όστρακα, που βρέθηκαν στα ερείπιά της. Σε χάλκινη μίτρα που βρέθηκε, εικονίζεται τρίπους παλαιού γεωμετρικού σχήματος. Πάνω από το λέβητα του τρίποδα αναφέρεται μορφή θεότητας με μακριά κόμη και οπλισμένη με ξίφος και ασπίδα. Τον τρίποδα πλαισιώνουν δύο λέοντες από αριστερά και από δεξιά. Τα νομίσματα της Αξού έφεραν από τη μια όψη στεφανωμένο κεφάλι του Απόλλωνα και από την άλλη τρίποδα. Άλλα είχαν κεφαλή της Αρτέμιδος ή του Δία στεφανωμένου και από την άλλη όψη τον τρίποδα και τα γράμματα: FΑΞΙΩΝ ή CΑΞΙΩΝ. Τον 7ο π.Χ. αιώνα κατά τον Ηρόδοτο, βασιλιάς της Αξού ήταν ο Ετέαρχος. Είναι ο μόνος βασιλιάς, που αναφέρεται, ύστερα από την κάθοδο των Δωριέων, οπότε οι ανώτατοι άρχοντες λεγόταν κόσμοι.
Ο Ηρόδοτος, γράφοντας για τον αποικισμό της Κυρήνης από το Βάτο, αναφέρει : Ο βασιλιάς Ετέαρχος είχε θυγατέρα, τη Φρονίμη. Πέθανε όμως η μητέρα της και ο πατέρας της ξαναπαντρεύτηκε. Η μητρυιά μισούσε τη Φρονίμη και επέβαλε στον πατέρα της να την εξαφανίσει. Στην Αξό βρισκόταν φιλοξενούμενός του ο Θεμίσων, έμπορος από τη Θήρα, και τον ανάγκασε να υποσχεθεί με όρκο, ότι θα κάμει, ό,τι του ζητήσει. Όταν ο Θεμίσων έφυγε για τη Θήρα του παρέδωσε την κόρη του, με την παραγγελία να τη ρίψει στη θάλασσα. Ο Θεμίσων αγανάκτησε, αλλά έπρεπε να τηρήσει τον όρκο του και έδεσε την κόρη με σκοινί και την έριξε στη θάλασσα. Έτσι ετήρησε τον όρκο του. Έπειτα τράβηξε την κόρη έξω. Έτσι ήταν εντάξει και με τον όρκο του και με τη συνείδησή του. […] Στη Θήρα την πήρε ένας πλούσιος, ο Πολύμνητος, και γέννησε ένα παιδί τραυλό, το Βάττο. Ο Βάττος με προτροπή του Απόλλωνα, τον οποίο ελάτρευαν στην Αξό, πήγε στην Κυρήνη με τους Θηραίους και ίδρυσε την αποικία το 631 π.Χ.. […] Κατά τον Ξενίωνα και το Φιλοσθένη, η Αξός, πήρε το όνομα από τον Όαξο ή Νάξο ή Αξό, γιο της θυγατέρας του Μίνωα Ακακαλλίδας και του Απόλλωνα. Τη Ακακαλλίδι συνελθείν φησί τον Ερμήν και τον Απόλλωνα. Και εκ μεν Απόλλωνος γενέσθαι Νάξον, εκ δε Ερμού Κύδωνα, αφ΄ού η πόλις Κυδωνία καλείται. Την ετυμολογία που αναφέρει ο Στ. Βυζάντιος, ότι το όνομα οφείλεται στην αρχαία κρητική λέξη άξος = απόκρημνος βράχος, αγμός, δικαιώνει η απόκρημνη τοποθεσία που ήταν κτισμένη η πόλης.
Από τα ερείπιά της αξιολογότερα είναι τα λείψανα ναού της Αφροδίτης. Ανατολικά του χωριού, στο δρόμο προς το Ηράκλειο σώζονται υπολείμματα τείχους, γνωστού με την ονομασία «Το τειχιό τσ’Αξός», το οποίο πιστεύεται ότι είναι μέρος του υδραγωγείου που μετέφερε το νερό της πηγής Σκαφίδια στη δεξαμενή της Αξού. Πιθανότατα το υδραγωγείο ήταν κτίσμα των Beνετών και για την κατασκευή του χρησιμοποιήθηκαν υλικά από αρχαία κτίρια. […]». Πηγή: το βιβλίο του Αντώνιου Θ. Βασιλάκη, «Οι 147 πόλεις της Αρχαίας Κρήτης», τμηματική αναδημοσίευση στην ιστοσελίδα: – Οι Αρχαίες πόλεις της Κρήτης - Ιστορία-Μυθολογία-Αρχαιολογία-Εικόνες - Από Λύκτος έως ΠολίχναΑρχειοθετήθηκε 2019-05-21 στο Wayback Machine. και Οι 147 πόλεις της Αρχαίας ΚρήτηςΑρχειοθετήθηκε 2010-08-23 στο Wayback Machine.
[…]«Όριον. «Το Όριον είναι τόπος της Κρήτης και αυτοί πού το κατοικούν λέγονται Όριοι» (Στ.Βυζ.) […] Όριοι ή Όρειοι ή Όριον. Κοινόν των ορείων κατοίκων των πόλεων Λισός, Ποικιλασός ή Ποικιλάσιον, Ύρτακος ή Υρτακίνα, Έλυρος και Τάρρας, του νοτίου τμήματος της επαρχίας Σελίνου νομού Χανίων, της Ελληνιστικής εποχής.[…] Πιθανολογούν ότι ήταν πόλη, μια από εκείνες που αποχώρησαν από τη συμμαχία με την Κνωσό.[…] Η πόλη μετονομάστηκε στα νεώτερα χρόνια, σε Άγριον και ήταν, στη βυζαντινή περίοδο, έδρα επισκοπής. Το τοπωνύμιο Άγριον ή Άριον, αναφέρεται για πρώτη φορά, από τον Άγιο Ιωάννη τον Ξένο στη διαθήκη του το 1027 μ.Χ..... κατέλαβα έτερον τόπον, τον καλούμενον Άριον.... τόπος καλός και εύχρηστος πλησίον του χωρίου Πηγής. Αιτήσας τους οικήτορας του αυτού χωρίου ανήγειρα ναόν, τον λεγόμενον Άγιον Γεώργιον Οψαροπιάστην... Η επισκοπή του Αγρίου ή Αρίου, ήταν στο σημερινό ερειπωμένο μετόχι Βιράν Επισκοπή Ρεθύμνης. Προσωπικά πιστεύω ότι το Όριον που αναφέρει ο Στ. Βυζάντιος δεν ήταν πόλη, αλλά η περιοχή των Ορίων στο Σέλινο, αφού μάλιστα ο λεξικογράφος την αναφέρει ως τόπο. […]». Πηγή: το βιβλίο του Αντώνιου Θ. Βασιλάκη, «Οι 147 πόλεις της Αρχαίας Κρήτης», τμηματική αναδημοσίευση στην ιστοσελίδα: – Οι Αρχαίες πόλεις της Κρήτης - Ιστορία-Μυθολογία-Αρχαιολογία-Εικόνες - Από Λύκτος έως ΠολίχναΑρχειοθετήθηκε 2019-05-21 στο Wayback Machine. και Οι 147 πόλεις της Αρχαίας ΚρήτηςΑρχειοθετήθηκε 2010-08-23 στο Wayback Machine.
[…]«Πάνορμος, η. Η πόλη ήταν στη θέση που βρίσκεται σήμερα το χωριό Πάνορμο, ανάμεσα σε δύο όρμους, 20 χιλ. από το Ηράκλειο. Ήταν επίνειο της αρχαίας Ελεύθερνας. Ο Πλίνιος την τοποθετεί ανάμεσα στο Ρέθυμνο και το Κύταιον (σημερινό Παλαίκαστρο Ρογδιάς). Η περιοχή πρωτοκατοικήθηκε στα μινωικά χρόνια, όπως έδειξαν ευρήματα από τη θέση Κουτρουλή. Νομίσματα που βρέθηκαν στην περιοχή και απεικονίζουν στη μια πλευρά το κεφάλι θεάς και στην άλλη ένα φοίνικα με τα γράμματα Π/Α, αποδίδονται στην αρχαία Πάνορμο. Η πόλη Πάνορμος είχε διάρκεια ζωής από τα ρωμαϊκά χρόνια (1ος αι. π.Χ.) μέχρι τον 9ο αι. μ.Χ. Κατά τη δεύτερη βυζαντινή περίοδο αποτέλεσε έδρα της επισκοπής Μυλοποτάμου. Στη βενετοκρατία οι περιηγητές αναφέρουν το Καστέλι Μυλοποτάμου στη θέση του σημερινού χωριού πάνω από το λιμάνι, όπου και διακρίνονται ερείπια. Καστέλι ονομαζόταν το χωριό μέχρι τις αρχές του αιώνα μας. Το φρούριο αυτό του Μυλοποτάμου, που έκτισε ο Γενοβέζος αρχιπειρατής Ενρίκο Πεσκατόρε και διατήρησαν οι Βενετοί αναφέρεται από το 1212. Είχε σχήμα αυγού από Βορρά προς Νότο με δύο πύλες από τη θάλασσα και τη νότια άκρη και 7 πύργους, κτισμένο στην απότομη ακτή. Το 1583 το κατέστρεψε ο Μπαρμπαρόσα. Από το Πάνορμο καταγόταν ο Αγαθόπους, ένας από τους Δέκα Μάρτυρες, που μαρτύρησαν στη Γόρτυνα το 250. Την άποψη του Στ. Αλεξίου, ότι η Πάνορμος ήταν ο κόλπος της Αγίας Πελαγίας Μαλεβυζίου, στη θέση της αρχαίας πόλης Απολλωνίας, και ότι δεν ήταν πόλη, θεωρώ εσφαλμένη. Ο Στ. Αλεξίου σχολιάζει στο βιβλίο «ΤΟ ΜΑΛΕΒΙΖΙ», τη λέξη «το Πάνορμον» και όχι την πόλη «η Πάνορμος», θεωρώντας ότι το σημερινό Πάνορμος προέρχεται από τη λέξη «Πάναρμος» η οποία χαρακτηρίζει την έχουσα αρμούς (κορυφές οροσειρών). Και από αυτή τη λέξη να προέρχεται η ονομασία της Πανόρμου, δικαιολογείται από τη μορφολογία της περιοχής η πόλη να ονομαζόταν Πάναρμος και αργότερα Πάνορμος. […]». Πηγή: το βιβλίο του Αντώνιου Θ. Βασιλάκη, «Οι 147 πόλεις της Αρχαίας Κρήτης», τμηματική αναδημοσίευση στην ιστοσελίδα: – Οι Αρχαίες πόλεις της Κρήτης - Ιστορία-Μυθολογία-Αρχαιολογία-Εικόνες - Από Λύκτος έως ΠολίχναΑρχειοθετήθηκε 2019-05-21 στο Wayback Machine. και Οι 147 πόλεις της Αρχαίας ΚρήτηςΑρχειοθετήθηκε 2010-08-23 στο Wayback Machine.
[…]«Σισαία. Βρίσκεται στο χωριό Σίσες Μυλοποτάμου, στο 47ο χιλ. Ρεθύμνου-Ηρακλείου. […] Αναφέρεται στον Barozzi και στον Καστροφύλακα. Το 1965 κατά την εκτέλεση έργων προς Β του χωριού Σίσες, βρέθηκε μια κυλινδρική στήλη ύψους 0,64 και διαμέτρου 0,45 μ. που χρησίμευε σαν βωμός ή οροθέσιο της περιοχής. Επάνω στην κυλινδρική επιφάνεια της είναι χαραγμένη με γράμματα του 2ου ή των αρχών του 1ου π.Χ. αιώνα η λέξη ΣΙΣΑΙΩΝ. Η στήλη αυτή με το όνομα Σισαίων, τα νομίσματα που έχουν βρεθεί σε τάφους, τα ερείπια που φαίνονται στο χώρο δείχνουν ότι στο μέρος αυτό υπήρχε αρχαία πόλη με το όνομα Σίσα ή Σίσαι και οι κάτοικοι Σισαίοι, αν και δεν αναφέρεται από τους αρχαίους συγγραφείς. Το όνομα είναι μινωικό και διασώθηκε ακέραιο στο πέρασμα των αιώνων στο σημερινό χωριό Σίσες. […]». Πηγή: το βιβλίο του Αντώνιου Θ. Βασιλάκη, «Οι 147 πόλεις της Αρχαίας Κρήτης», τμηματική αναδημοσίευση στην ιστοσελίδα: – Οι Αρχαίες πόλεις της Κρήτης - Ιστορία-Μυθολογία-Αρχαιολογία-Εικόνες - Από Πολυρρηνία έως ΣτρήνοςΑρχειοθετήθηκε 2013-08-19 στο Wayback Machine. και Οι 147 πόλεις της Αρχαίας ΚρήτηςΑρχειοθετήθηκε 2010-08-23 στο Wayback Machine.
[…]«Σουλία, η. Αγία Γαλήνη Αγ. Βασιλείου. Πόλη της Κρήτης της Ρωμαϊκής περιόδου, στη θέση του σημερινού οικισμού Αγία Γαλήνη ή Άγιος Γαλήνης, επαρχίας Αγ. Βασιλείου, νομού Ρεθύμνης. Αναφέρονται και οι δύο τύποι του ονόματος στους Σταδιασμούς της Μεγάλης θαλάσσης (324): από Ματάλης (Μάταλα) εις Σουλίαν στάδιοι ξε’(=65) ακρωτήριόν εστιν ανέχον προς μεσημβρίαν. Λιμήν εστι. καλόν ύδωρ έχει. Και (325): από Σουλήνας εις Ψυχέα (το σημερινό ακρωτήρια Μέλισσα δυτικότερα,) στάδιοι ιβ΄(12). […] Ήταν επίνειο της Συβρίτου (θρόνος Αμαρίου), απ’όπου πηγάζει ο ποταμός Πλατύς ο αρχαίος Ηλέκτρας, που χύνεται στον όρμο της Αγ.Γαλήνης. Στις εκβολές του ήταν ναός της Αρτέμιδος, όπου άνθισε η λατρεία της. Κατά μήκος της παραλίας, στη δεξιά όχθη του χειμάρρου, κολόνες και άλλα λείψανα ιερού βρέθηκαν εκεί.. Εκείνο το ιερό ήταν, χωρίς αμφιβολία, ιερό της Αρτέμιδος. […]». Πηγή: το βιβλίο του Αντώνιου Θ. Βασιλάκη, «Οι 147 πόλεις της Αρχαίας Κρήτης», τμηματική αναδημοσίευση στην ιστοσελίδα: – Οι Αρχαίες πόλεις της Κρήτης - Ιστορία-Μυθολογία-Αρχαιολογία-Εικόνες - Από Πολυρρηνία έως ΣτρήνοςΑρχειοθετήθηκε 2013-08-19 στο Wayback Machine. και Οι 147 πόλεις της Αρχαίας ΚρήτηςΑρχειοθετήθηκε 2010-08-23 στο Wayback Machine.
[…]«Σύβριτος. Θρόνος Αμαρίου. […] Σύβριτα ή Συβρίτα ή Σίβυρτος ή Σούβριτος ή Σούβριτα και Σύβριτος, η. Πόλη της Κρήτης, στα νότια της Ελεύθερνας και της Ρίθυμνας. Βρισκόταν στην κεντρική οδό που ένωνε τη βόρεια ακτή με την πεδιάδα της Μεσαράς και τη νότια ακτή. Ιδρύθηκε κατά τους ύστερους μινωικούς χρόνους και άκμασε από τους ύστερους κλασικούς έως τους ρωμαϊκούς χρόνους. Ήταν μια από τις πρώτες κρητικές πόλεις που έκοψαν νομίσματα, με τη μορφή του Διονύσου, που κρατούσε στο ένα χέρι ένα κάνθαρο και από το άλλο το θύρσο, μια ράβδο με φύλλα αμπελιού, έμβλημα του Διονύσου. Από την άλλη όψη τη λέξη ΣΙΒΡΙΤΙΩΝ και τον Ερμή. Άλλα είχαν το κεφάλι του Δία στεφανωμένο με δάφνη, άλλα κεφαλή αίγας και σταφύλι, άλλα τρίαινα και δελφίνι, άλλα τη μορφή του Απόλλωνα κλπ. Ο Σβορώνος αναφέρει 15 είδη. Τα ερείπια της Συβρίτας αναγνωρίζονται κοντά στο χωριό Θρόνος όπου βρέθηκαν τμήματα ακρόπολης, ερείπια οικιών με μωσαϊκά, αγγεία, ειδώλια και μεταλλικά σκεύη. Το νεκροταφείο αποκαλύφθηκε στα νοτιοδυτικά του χωριού. Ήταν σε θαυμάσια θέση πάνω σε λόφο, σε αλλεπάλληλα επίπεδα από όπου έβλεπαν ολόκληρη την κοιλάδα του Αμαρίου και την κοιλάδα του Βενί. Το λιμάνι της ήταν στην αρχαία Σουλία, σημερινή Αγία Γαλήνη. Η Σύβριτος συμμετείχε στη συμφωνία των Κρητικών πόλεων με τον Ευμένη Β’ της Περγάμου, και με την Τεώ της Ιωνίας για τη χρήση του ιερού του Διονύσου ως ασύλου. Την αναφέρει ο Σκύλαξ, Ελεύθερνα προς βορέαν. Νότον δε Σύβριτα. (Περίπλους XLVII). Ο Πτολεμαίος Σούβριτα. (Γεωγραφική Υφήγησις, ΙΙΙ, 15, 7). Ο Ιεροκλής Σύβριτος (Συνέκδημος 650, 7). Η Σύβριτος διατηρήθηκε και τη Β΄ Βυζαντινή περίοδο ακόμη και τα πρώτα χρόνια της Βενετοκρατίας. Ως φαίνεται καταστράφηκε από τους Άραβες και δεν αναφέρεται στο Τακτικόν 3 Βασιλείου του Βουλγαροκτόνου το 980. Ήταν έδρα επισκοπής και αναφέρεται στο Τακτικόν Λέοντος του Γ’ και Κωνσταντίνου του Ε’ (731-46). […] «Η Σίβυρτος είναι πόλη της Κρήτης, το εθνικό Σιβύρτιος, όπως αναφέρει ο Πολύβιος» (Στ.Βυζ.). […]». Πηγή: το βιβλίο του Αντώνιου Θ. Βασιλάκη, «Οι 147 πόλεις της Αρχαίας Κρήτης», τμηματική αναδημοσίευση στην ιστοσελίδα: – Οι Αρχαίες πόλεις της Κρήτης - Ιστορία-Μυθολογία-Αρχαιολογία-Εικόνες - Από Σύβριτα έως ΏλεροςΑρχειοθετήθηκε 2013-08-19 στο Wayback Machine. και Οι 147 πόλεις της Αρχαίας ΚρήτηςΑρχειοθετήθηκε 2010-08-23 στο Wayback Machine.
[…]«Τρίποδος. Διοδ. Σικελιώτης «Διότι λένε πως ο Πλούτων γεννήθηκε στο Τριπόδω της Κρήτης από τη Δήμητρα και τον Ιάσονα». […] Ο Ησίοδος (Θεογονία 969), αναφέρει ότι η Δήμητρα συνευρέθει με τον Ιάσονα σε ένα χωράφι, τρεις φορές οργωμένο, ένι τριπόλω Κρήτης εν πίονι δήμω. Σήμερα το όνομα αυτό σώζεται στο χωριό Τριπόδω, στις Μαργαρίτες Μυλοποτάμου, όπου στις τελευταίες ανασκαφές βρέθηκαν αξιόλογα αντικέιμενα. Το ότι έχε παρερμηνευτεί το χωρίο του Ησίοδου και ότι δεν υπάρχει τέτοια αρχαία πόλη, μάλλον είναι λάθος. […]». Πηγή: το βιβλίο του Αντώνιου Θ. Βασιλάκη, «Οι 147 πόλεις της Αρχαίας Κρήτης», τμηματική αναδημοσίευση στην ιστοσελίδα: – Οι Αρχαίες πόλεις της Κρήτης - Ιστορία-Μυθολογία-Αρχαιολογία-Εικόνες - Από Σύβριτα έως ΏλεροςΑρχειοθετήθηκε 2013-08-19 στο Wayback Machine. και Οι 147 πόλεις της Αρχαίας ΚρήτηςΑρχειοθετήθηκε 2010-08-23 στο Wayback Machine.
[…]«Φαλάννα(ι). Βένι Αμαρίου; Η Φάλαννα αναφέρεται και στον πίνακα των Θεωροδόκων της Δελφικής Επιγραφής. Αναφέρεται επίσης σε κατάλογο των Εκατό αρχαίων πόλεων της Κρήτης: Phalana, da quale e Phalenide peripaticio. (=Φάλαννα από την οποία είναι Φαλενίδης ο περιπατητικός). Η Φάλαννα θεωρήθηκε αποικία της ομώνυμης αχαϊκής πόλης της Θεσσαλίας. Ο Σβορώνος αναφέρει νόμισμα με κεφαλή της Ήρας στεφανωμένη και πίσω δύο ιχθύες και ανάμεσα τους ένα ζώο. Αυτό σημαίνει ότι ήταν πόλη ελεύθερη και ανεξάρτητη. […] Ο Στ. Βυζάντιος αναφέρει και τη Φάλαννα της Κρήτης, από την οποία κατάγεται ο Φανιάδης ο περιπατητικός, ο πολίτης λέγεται Φαλανναίος και Φαλανναία το θηλυκό. […]». Πηγή: το βιβλίο του Αντώνιου Θ. Βασιλάκη, «Οι 147 πόλεις της Αρχαίας Κρήτης», τμηματική αναδημοσίευση στην ιστοσελίδα: – Οι Αρχαίες πόλεις της Κρήτης - Ιστορία-Μυθολογία-Αρχαιολογία-Εικόνες - Από Σύβριτα έως ΏλεροςΑρχειοθετήθηκε 2013-08-19 στο Wayback Machine. και Οι 147 πόλεις της Αρχαίας ΚρήτηςΑρχειοθετήθηκε 2010-08-23 στο Wayback Machine.
[…]«Φοίνιξ Λαμπαίων. Πλακιάς Αγίου Βασιλείου; Παράλιος αρχαίος οικισμός στα νότια παράλια της Κρήτης. Αναφέρεται από το Στράβωνα (Χ,475):Φοίνικας των Λαμπαίων, που πιστεύεται ότι ήταν στην περιοχή του παράλιου σημερινού οικισμού Πλακιάς, επαρχίας Αγίου Βασιλείου Ρεθύμνου. Ο χαρακτηρισμός των Λαμπαίων έγινε, προφανώς, για διάκριση από τον Φοίνικα των Σφακίων, γιατί ανήκε στους Λαμπαίους, τους κατοίκους της Λάμπης ή Λάππας της αρχαίας πόλης Λάππα, που ήταν στη θέση της σημερινής Αργυρούπολης. […]». Πηγή: το βιβλίο του Αντώνιου Θ. Βασιλάκη, «Οι 147 πόλεις της Αρχαίας Κρήτης», τμηματική αναδημοσίευση στην ιστοσελίδα: – Οι Αρχαίες πόλεις της Κρήτης - Ιστορία-Μυθολογία-Αρχαιολογία-Εικόνες - Από Σύβριτα έως ΏλεροςΑρχειοθετήθηκε 2013-08-19 στο Wayback Machine. και Οι 147 πόλεις της Αρχαίας ΚρήτηςΑρχειοθετήθηκε 2010-08-23 στο Wayback Machine.
Regions: Aegean Islands, incl. Crete (IG XI-[XIII]): Crete - IC IV 179, στίχοι 1-27. IC IV 179
Πηγή: Regions: Asia Minor: Ionia - Miletos 18. BC: *Milet I 3, 140A (PH, partial); ICret I Cnosos no.6; Staatsverträge III 482I; SEG 29, 1135. Milet I 3, 140A. Στίχοι 1-39. SEG 29, 1135
«Χαρακτηρίζουμε τμήμα ιδιοκτησίας Στ. Κωστάκη, που βρίσκεται στον οικισμό Γεράνι Δήμου Νικηφόρου Φωκά νομού Ρεθύμνου, ως ιστορικό διατηρητέο μνημείο. Το τμήμα της ιδιοκτησίας ορίζεται ως ΓΔΕΖ στο συνημμένο τοπογραφικό χάρτη και περιλαμβάνει κτίσμα ενετικής περιόδου το οποίο κατά την ενετοκρατία είχε χρήση πύργου - παρατηρητηρίου. Αποτελεί αξιόλογο μνημείο της περιόδου της ενετοκρατίας στην Κρήτη.» ΥΑ ΥΠΠΟ/ΑΡΧ/Β1/Φ38/ΚΗΡ/18579/522/12-5-2000 - ΦΕΚ 708/Β/8-6-2000Αρχειοθετήθηκε 2023-04-30 στο Wayback Machine.
«Χαρακτηρίζουμε τον Πύργο ιδιοκτησίας κληρονόμων Γιουλούντα που βρίσκεται στον οικισμό Γιαννούδι, Δήμου Ρεθύμνης, Νομού Ρεθύμνης ως ιστορικό διατηρητέο μνημείο, με περιβάλλοντα χώρο 15 μ. γύρω του. Πρόκειται για ένα Πύργο οχυρή κατοικία. Ανήκει στην κατηγορία των στενομέτωπων κτηρίων και αποτελείται από ισόγειο και δύο ορόφους. Το κατώτερο τμήμα του διαμορφώνεται με σκάρπα, η οποία ορίζεται με «cordone» στις γωνίες του κτίσματος. Το ισόγειο έχει είσοδο από βόρεια, μέσω της οποίας επικοινωνεί με το μεταγενέστερο διώροφο κτίσμα, που βρίσκεται σ’ αυτήν την πλευρά. Η πρόσβαση στον α΄ όροφο γίνεται με εξωτερική σκάλα από τη δυτική πλευρά. Ο β΄ όροφος με ζεύγη ορθογώνιων παραθύρων, από τη βόρεια, νότια και δυτική πλευρά, είχε ξύλινο μεσοπάτωμα (το οποίο δεν διασώζεται) και επικοινωνούσε με τον α΄ όροφο με ξύλινη σκάλα. Στη δυτική πλευρά βρίσκεται το τζάκι, κατασκευασμένο από λαξευτή λιθοδομή, το οποίο φέρει εξωτερικά την εξέχουσα, ημικυκλικής διατομής, καμινάδα που στηρίζεται σε φουρούσια. Στο στηθαίο του δώματος, αλλά και στον α΄ και β΄ όροφο ανοίγονται σχιματοειδής τυφεκιοθυρίδες, που δείχνουν καθαρά τον οχυρωματικό χαρακτήρα του πύργου. Στη ΒΑ και ΒΔ γωνία του στηθαίου του δώματος υπάρχουν μικρά φουρούσια που δεικνύουν την ύπαρξη «κλουβιών» (φυλακείων). Σύμφωνα με τα μορφολογικά του χαρακτηριστικά ο Πύργος χρονολογείται στην πρώιμη περίοδο της Τουρκοκρατίας δηλαδή στα τέλη του 17ου και στις αρχές του 18ου αιώνα.» ΥΑ ΥΠΠΟ/ΑΡΧ/Β1/Φ38/2690/72/25-2-2000 - ΦΕΚ 363/Β/22-3-2000Αρχειοθετήθηκε 2023-04-30 στο Wayback Machine.
[…]«Κόριον. «Κόριον ήταν τόπος στην Κρήτη που πήρε το όνομα του από κάποια κόρη, ο πολίτης λέγεται Κορήσιος. Υπάρχει και λίμνη με το όνομα Κορησία και Ιερό της Αθηνάς της Κορησίας. Τα ονόματα αυτά προέρχονται από τη λέξη κόρη. Από τη λέξη Κόριον προέρχεται το ανάλογο Κοριεύς» (Στ.Βυζ.) […] Κορησία λίμνη έλεγαν στην αρχαιότητα, τη μοναδική λίμνη της Κρήτης την οποία αποκαλούμε σήμερα «λίμνη Κουρνά». Βρίσκεται νότια της Γεωργιούπολης και έλαβε το σημερινό όνομά της από την αραβική λέξη «Κούρνα» που σημαίνει λίμνη. […]». Πηγή: το βιβλίο του Αντώνιου Θ. Βασιλάκη, «Οι 147 πόλεις της Αρχαίας Κρήτης», τμηματική αναδημοσίευση στην ιστοσελίδα: – Οι Αρχαίες πόλεις της Κρήτης - Ιστορία-Μυθολογία-Αρχαιολογία-Εικόνες - Από Καυδώ έως ΛύκαστοςΑρχειοθετήθηκε 2019-05-21 στο Wayback Machine. και Οι 147 πόλεις της Αρχαίας ΚρήτηςΑρχειοθετήθηκε 2010-08-23 στο Wayback Machine.
[…]«Λάππα,η (και Λάμπη). Αργυρούπολη, 27 χιλ. από το Ρέθυμνο.[…] Λάππα. Μετέπειτα Λάππη ή Λάμπη, από κάποιο Ταρραίο Λάμπο. Πόλη στη βόρεια πλευρά της αρχαίας Κρήτης, σε μικρή απόσταση από τη θάλασσα, χτισμένη πάνω σε λόφο, μεταξύ των δυο ποταμών Μουσέλα και Πετρέ. Επίνειό της ήταν η παραθαλάσσια πόλη Φοίνιξ. Ιδρύθηκε –κατά το μύθο- από τον Αγαμέμνωνα (Δίων Κασ. 36, 1. Πτολ. 3, 17, 10). Η ακμή της τοποθετείται στους κλασικούς χρόνους. Κατά την ελληνιστική εποχή (330-69 π.Χ.), οι Λαππαίοι έπαιξαν σημαντικό ρόλο στις διαμάχες των κρητικών πόλεων και πήραν μέρος στο Κοινό των Κρηταιέων που ιδρύθηκε στα μέσα του 3ου π.Χ. αιώνα. ΤΟ 221-220 π.Χ., στον πόλεμο μεταξύ Κνωσού και Λυττού, πήγε με την Κνωσσό, μετά όμως, μαζί με άλλες πόλεις συμμάχησε με τους Λυττίους. Η Λάππα πήρε μέρος στη συμμαχία των Κρητών με τον Ευμένη Β’, βασιλιά της Περγάμου, που έγινε μετά το 170 π.Χ.. Έμεινε αυτόνομη ως το 68 π.Χ. που την κατέλαβε ο Οκτάβιος και πέρασε πολλές περιπέτειες, γιατί εκεί έγινε η συρραξη μεταξύ του Μέτελλου και των μισθοφόρων του Οκτάβιου. Η πόλη καταστράφηκε το 68 π.Χ> από τον Κόιντο Καικίλιο Μέτελλο, αλλά γρήγορα ανοικοδομήθηκε και γνώρισε νέα ακμή. Τα ερείπιά της έχουν εντοπιστεί σε χαμηλό λόφο κοντά στο χωριό. Έχουν βρεθεί πολλές επιγραφές που αρχίζουν: τEdonem Kappa΄ym t« pΑkei Ά to¶r jΑsloir jaµ t« pΑkei. Στον εμφύλιο πόλεμο των Ρωμαίων, κατά τη μάχη του Ακτίου το 31 π.Χ., οι
Λαππαίοι πήγαν με το μέρος του Οκτάβιου εναντίον του Αντωνίου. Ο Οκτάβιος, ύστερα από τη νίκη του, ευνόησε τους φίλους του Λαππαίους, τους άφησε ελεύθερους και ανοικοδόμησαν την πόλη τους. Έκτοτε, η Λάππα ευημέρησε στη ρωμαϊκή περίοδο, όπως δείχνουν και τα ερείπιά της, που είναι κυρίως αυτής της περιόδου και τα νομίσματα που είναι πολυάριθμα. Ένα από τα σπουδαία οικοδομήματά της ήταν οι θέρμες, απαράιτητο ίδρυμα στις ρωμαϊκές πολιτείες, που είχε πολλά διαμερίσματα. Οι θέρμες της Λάππας αποτελούνταν από μία στρογγυλή αίθουσα με διάμετρο 18 βήματα και γύρω σε αυτήν ήταν τα διαμερίσματα για τους λουόμενους και άλλες δυο αίθουσες. Το νερό ερχόταν φυσικά με υδραγωγείο από μια μεγάλη συγκεντρωτική δεξαμενή που ήταν σε υψηλό σημείο έξω από την πόλη που είχε μήκος 25, πλάτος 6 και ύψος 7μ. Και χωρητικότητα 600 κ.μ. Το νερό διοχετευόταν εκεί με κτιστό υδραγωγείο, κατεστραμμένο σήμερα, από τις πηγές Καστανιές και Κολλητά, μια ώρα μακριά από το χωριό. Τη σπουδαιότητα της Λάππας δείχνουν και τα πολλά νομίσματά της. Ο Σβορώνος αναφέρει 36 είδη. Από το ένα μέρος είχαν την κεφαλή του Ποσειδώνα, της Αρτέμιδος ή του Απόλλωνα και τη λέξη ΛΑΠΠΑΙΩΝ. Της ρωμαϊκής περιόδου αναφέρουν τα ονόματα διαφόρων υπάτων ΘΕΩ ΚΑΙΣΑΡΙ ΣΕΒΑΣΤΩ, ΔΟΜΕΤΙΑΝΟΣ ΣΕΒΑΣΤΟΣ, ΔΟΜΙΤΙΑ ΣΕΒΑΣΤΗ κλπ και πίσω ΛΑΠΠΑΙΩΝ. […] Γύρω στο σημερινό χωριό σώζονται πολλοί τάφοι της ρωμαϊκής και ελληνικής εποχής λαξευμένοι στους βράχους. Ένας από αυτούς είναι και ο ονομαζόμενος τάφος των Πέντε Αγίων Παρθένων. Δίπλα στο βράχο υπάρχει εκκλησάκι αφιερωμένο σε αυτές, τη Θέκλα, Μαριάμνα, Αιθανά, Μάρθα και Μαρία. Κατά την παράδοση οι Ρωμαίοι και οι Βενετοί είχαν εγκαταστήσει στη Λάππα νομισματοκοπείο, αφού στη θέση Ελληνικά, όπου κτίστηκαν τα δικαστήρια το 1869, βρέθηκαν μηχανήματα νομισματοκοπείου, και στη θέση Παυλής βρέθηκαν σωροί χάλκινων νομισμάτων. ΝΑ της Λάππας υπάρχει λόφος που τον λένε οι χωρικοί Ασημόχωμα, γιατί πιστεύουν πως περιέχει ασήμι. Η Λάππα εξακολούθησε να υπάρχει και την Α’ Βυζαντινή περίοδο, όπως δείχνουν τα ερείπια εκείνης της εποχής. Από τις αρχαιότερες επισκοπές Κρήτης είναι της Λάμπης-Λάππας, η οποία ιδρύθηκε από τον ίδιο τον Απόστολο Τίτο και μνημονεύεται από το 457. Μετονομάστηκε Καλαμώνος τη Β’ Βυζαντινή περίοδο. Η Λάππα ύστερα από την καταστροφή της από τους Άραβες ξεχάστηκε και το όνομά της, κι όταν ξανασυνοικίστηκε την έλεγαν απλώς, Πόλη. Στα χρόνια της Τουρκοκρατίας ονομαζόταν Γαϊδουρόπολη και Σαμαρόπολη. Η ονομασία Αργυρούπολη δόθηκε το 1822 από την επαναστατική επιτροπή, με σκοπό να αντικατασταθεί η κακόηχη ονομασία Γαϊδουρόπολη, επειδή υπήρχε εδώ το μεταλείο αργύρου. […]». Πηγή: το βιβλίο του Αντώνιου Θ. Βασιλάκη, «Οι 147 πόλεις της Αρχαίας Κρήτης», τμηματική αναδημοσίευση στην ιστοσελίδα: – Οι Αρχαίες πόλεις της Κρήτης - Ιστορία-Μυθολογία-Αρχαιολογία-Εικόνες - Από Καυδώ έως ΛύκαστοςΑρχειοθετήθηκε 2019-05-21 στο Wayback Machine. και Οι 147 πόλεις της Αρχαίας ΚρήτηςΑρχειοθετήθηκε 2010-08-23 στο Wayback Machine.
[…]«Οσμίδα, η. Πιθανώς στη θέση Ονιθέ του σημερινού χωριού Όρος Ρεθύμνου. Απέχει 20 χιλ. από το Ρέθυμνο, διακλάδωση ανατολικά μετά τους Αρμένους. Στη θέση αυτή υπήρχαν οχυρωματικά τείχη και όστρακα ανάγλυφου αρχαϊκού πίθου και κλασσικά, ελληνιστικά και ρωμαϊκά, δεξαμενές κλπ. Το 1939 βρέθηκε εκεί πώρινο άγαλμα ανδρός καθήμενου, επί δίφρου σε ιερατική στάση, κάτω από το στήθος, πιθανώς αρχαϊκών χρόνων. Ο Σκύλαξ 47, γράφει:«Μετά γάρ Οσμίδαν, προς βορέαν Ελεύθερναν». Δηλαδή νότια (ΝΔ) της Ελεύθερνας. […]». Πηγή: το βιβλίο του Αντώνιου Θ. Βασιλάκη, «Οι 147 πόλεις της Αρχαίας Κρήτης», τμηματική αναδημοσίευση στην ιστοσελίδα: – Οι Αρχαίες πόλεις της Κρήτης - Ιστορία-Μυθολογία-Αρχαιολογία-Εικόνες - Από Λύκτος έως ΠολίχναΑρχειοθετήθηκε 2019-05-21 στο Wayback Machine. και Οι 147 πόλεις της Αρχαίας ΚρήτηςΑρχειοθετήθηκε 2010-08-23 στο Wayback Machine.
«Ο πύργος βρίσκεται στο χωριό Χαμαλεύρι επαρχίας Ρεθύμνης, Ν. Ρεθύμνης, ιδιοκτησίας αδελφών Κων/νου και Χαραλάμπους Πωλιουδάκη, ως ιστορικό διατηρητέο μνημείο γιατί είναι βενετσιάνικος, διώροφος, σωζόμενος σε άριστη κατάσταση και κατά την περίοδο των κρητικών επαναστάσεων χρησιμοποιήθηκε ως ορμητήριο των Τούρκων.» ΥΑ ΥΠΠΕ/ΑΡΧ/Β1/Φ38/46686/1010/24-8-1983 - ΦΕΚ 556/Β/23-9-1983Αρχειοθετήθηκε 2023-04-30 στο Wayback Machine.
[…]«Ριθυμνία. […] «Η Ριθυμνία είναι πόλη της Κρήτης, το εθνικό Ριθυμνιάτης και Ριθύμνιος» (Στ.Βυζ.). […] Ριθυμνία ή Ρίθυμνα. Ήταν χτισμένη κάτω από το σημερινό Ρέθυμνο, για αυτό και δε σώζεται σχεδόν κανένα μνημείο. Περιστασιακά μόνο βρέθηκαν ψηφιδωτά και θεμέλια οικιών, που όμως καλύφθηκαν από μεταγενέστερες και σύγχρονες κατασκευές. Η ακρόπολη πρέπει να βρισκόταν κάτω από τη σημερινή Φορτέτζα Ρεθύμνου. Λίγα είναι γνωστά για την ιστορία της πόλης, κι αυτά μόνο από επιγραφές. Είχε κόψει νομίσματα ήδη από τον 4ο αιώνα και τον 3ο π.Χ. αιώνα, ίσως ανέπτυξε σχέσεις με τους Πτολεμαίους, οι οποίοι τη μετονόμασαν Αρσινόη. Τον 3ο μ.Χ., υπήρχε στην πόλη ναός της Αρτέμιδος Ροκκαίας, αλλά η κύρια θεότητα της πόλης ήταν η Αθήνα. Η πόλη υπήρχε από την υστερομινωική ΙΙΙ περίοδο. Στον συνοικισμό Μασταμπά, όπου ήταν το νεκροταφείο της αρχαίας πόλης ανασκάφηκε το 1947 υστερομινωικός τάφος, που πιστοποιεί, ότι την περίοδο εκείνη υπήρχε στη θέση του Ρεθύμνου μινωικός συνοικισμός. Η Ρίθυμνα ήταν αξιόλογη πόλη στους μυκηναϊκούς μετανακτορικούς χρόνους. Μέσα στην πόλη, σε θεμέλια νέων οικοδομών, βρέθηκαν ψηφιδωτά ρωμαϊκής και βυζαντινής περιόδου. Τον 3ο αιώνα μ.Χ. η πόλη είχε παρακμάσει γιατί ο Κλαύδιος Αιμιλιανός την αναφέρει ως κωμόπολη. Ήταν όμως πάντοτε ανεξάρτητη με δικά της νομίσματα, ου από το ένα μέρος είχαν την κεφαλή του Απόλλωνα στεφανωμένη ή της Αθηνάς και από το άλλο δυο δελφίνια ή τρίαινα ή αίγα. Ο οικισμός υπήρχε και στα βυζαντινά χρόνια, ως κωμόπολη πάντοτε για να γνωρίσει νέα ακμή στα χρόνια των Βενετών, όποτε γίνεται πολιτεία, συνεχίζοντας την ιστορική της πορεία. Το όνομά της δεν αναφέρεται σε καμία επιγραφή. Απαντάται μόνο το εθνικό Ριθύμνιος. Δεν είναι εξακριβωμένο, αν ο λόφος που λέγεται σήμερα Φορτέτσα χρησιμοποιήθηκε στην αρχαιότητα. Αλλά η παλαιά ονομασία του λόφου Παλαιόκαστρο δείχνει πως κάτι υπήρχε εκεί πάνω για να δικαιολογήσει την ονομασία αυτή. Ο Κ.Καλοκύρης στην ενημερωμένη μελέτη του (Η Αρχαία Ρίθυμνα) στηριζόμενος σε χωρίο του Αιλιανού όπου γίνεται λόγος για τη Ροκκαία Αρτέμιδα του Ρεθύμνου, και στην πληροφορία του Ονόριο Μπέλι ότι υπήρχαν πάνω στη Φορτέτσα κίονες και άλλα λείψανα αρχαίου ναού, θεωρεί πολύ πιθανό ότι ήταν πάνω στη Φορτέτσα ο ναός της Ροκκαίας Αρτέμιδος, προστάτιδος των λυσσοφήκτων, και ο λόφος υπήρξε ακρόπολη της αρχαίας Ρίθυμνας (Ρόκκα σημαίνει κυρίως φρούριο). Ο ίδιος έχει τη γνώμη, ότι κατά τους αρχαίους χρόνους, η σημερινή Φορτέτσα ήταν νησίδα, που την ένωνε με την ξηρά μια λωρίδα γης. Με τις προσχώσεις της θάλασσας διαμορφώθηκε ο χώρος, πίσω από τη Φορτέτσα, όπου κτίστηκε η Ρίθυμνα. Η άποψη αυτή επιβεβαιώθηκε στις μέρες μας. Ύστερα από την κατασκευή του λιμενοβραχίονα συγκεντρώθηκαν με τα κύματα τεράστιες ποσότητες άμμου και επεκτάθηκε η παραλία σε πλάτος πολλών μέτρων. […] Το 1558 που γινόταν τα οχυρωματικά έργα της πολης, ο Κονταρίνι, αντιπρόσωπος των Ρεθεμνιωτών, πήγε στη Βενετία, και ζήτησε να γίνει στο λόφο του Παλαιοκάστρου ένα οχυρό, για να περισώσει σε ώρα ανάγκης τη ζωή και τα πράγματα των κατοίκων. Δεν τον άκουσαν. Αλλά η καταστροφή της πολιτείας από τον Ουλούτς Αλή επανέφεραν το ζήτημα, όποτε εγκρίθηκε η οχύρωση του. Οι εργασίες άρχισαν το 1573 και τέλειωσαν το 1580. […] Το 1538 ο τρομερός αρχιπειρατής Χαιρεντίν Μπαρμπαρόσα κατάστρεψε το Ρέθυμνο και το 1567 ο αλγερινός κουρσάρος Ουλούτς Αλή το κατέλαβε, το λήστεψε και το παρέδωσε στις φλόγες. ΤΟ 1571, ο στόλος του σουλτάνου Σελίμ έκαψε το Ρέθυμνο. Η κακή τύχη το ακολουθούσε και το 1590 μια μεγάλη πλημμύρα το κατέστρεψε και πάλι. Οι Τούρκοι κατέλαβαν το Ρέθυμνο ύστερα από πολιορκία 22 ημερών στις 3 Νοεμβρίου 1646. Οι Βενετοί και οι Κρητικοί κάτοικοι οχυρώθηκαν στη Φορτέτσα. Στο τέλος συνθηκολόγησαν για να φύγουν ανενόχλητοι, αλλά ο Χουσείν παρασπόνδησε και έσφαξε τους περισσότερους. Την περίοδο της Τουρκοκρατίας ακολούθησε την τύχη των άλλων πόλεων. Τη Ριθυμνία ονομάζει ο Πτολ. 3, 17, 7 Ρίθυμνα. Ο Τσέτσης Ρείθυμνα, «Ρείθυμνα, πόλις Κρήτης». Από αυτό και ο κάτοικος Ρειθυμνιάτης. Λυκοφ. 76. […]». Πηγή: το βιβλίο του Αντώνιου Θ. Βασιλάκη, «Οι 147 πόλεις της Αρχαίας Κρήτης», τμηματική αναδημοσίευση στην ιστοσελίδα: – Οι Αρχαίες πόλεις της Κρήτης - Ιστορία-Μυθολογία-Αρχαιολογία-Εικόνες - Από Πολυρρηνία έως ΣτρήνοςΑρχειοθετήθηκε 2013-08-19 στο Wayback Machine. και Οι 147 πόλεις της Αρχαίας ΚρήτηςΑρχειοθετήθηκε 2010-08-23 στο Wayback Machine.
«Τροποποιείται η ΥΑ 24946/26-8-1967 (ΦΕΚ 606/Β/3-10-1967) και χαρακτηρίζεται ως ιστορικό διατηρητέο μνημείο το τμήμα της Παλιάς Πόλης Ρεθύμνου που ορίζεται από τη περιφερεική οδό της Φορτέτζα Ρεθύμνους, τις οδούς Ι. Δημακοπούλου, Τεσσάρων Μαρτύρων, Κ. Γερακάρη, Εθνάρχου Μακαρίου (περιλαμβανομένων και των καταλυμάτων των SΤRΑDΙΟΤΙ της οδού Κουντουριώτη) και της Προκυμαίας Ελευθ. Βενιζέλου.» ΥΑ ΥΠΠΟ/ΑΡΧ/Β1/Φ38/1944/676/12-8-1991 - ΦΕΚ 700/Β/30-8-1991Αρχειοθετήθηκε 2016-03-05 στο Wayback Machine.
«Χαρακτηρίζουμε ως ιστορικό διατηρητέο μνημείο τα δύο συγκροτήματα κατοικιών που βρίσκονται στο Ρισβάν Μετόχι του Δήμου Ρεθύμνου, επαρχίας Ρεθύμνου Ν. Ρεθύμνου (το ένα βρίσκεται λίγο πριν τον οικισμό και περιλαμβάνει Πύργο και το άλλο αποτελούσε την κύρια εγκατάσταση του Τοπάρχη της περιοχής και απέχει 3 χλμ. από το πρώτο), επειδή διασώζουν αξιόλογα στοιχεία Ενετικής και Παλαιοτουρκικής αρχιτεκτονικής Αγροτικών Επαύλεων, διατηρούνται σε σχετικά καλή κατάσταση και μορφολογικά είναι από τα αξιολογότερα του νομού.» ΥΑ ΥΠΠΟ/ΑΡΧ/Β1/Φ38/52014/1212 π.ε./26-1-1987 - ΦΕΚ 271/Β/2-6-1987Αρχειοθετήθηκε 2023-04-30 στο Wayback Machine.
«Κηρύσσουμε το κτιριακό συγκρότημα της Ενετικής αγροτικής Έπαυλης, γνωστής με το όνομα "Πύργος του Συγγέλω" στο Κάτω Μαλλάκι, επαρχίας Ρεθύμνου ως ιστορικό διατηρητέο μνημείο. Πρόκειται για σημαντικό δείγμα ενετικής αρχιτεκτονικής της όψιμης Ενετοκρατίας (17ου αιώνα) και συγκεκριμένα αγροτικής φεουδαρχικής έπαυλης. Αποτελείται από τριώροφο πύργο ορθογωνίου κατόψεως και διώροφο κτίσμα, στο ισόγειο του οποίου σώζεται ελαιοτριβείο παλαιού τύπου. Στον άμεσο περιβάλλοντα χώρο του βρίσκεται λαξευτό πατητήρι της ίδιας περιόδου.» ΥΑ ΥΠΠΟ/ΑΡΧ/Β1/Φ38/ΚΗΡ/32617/905/17-7-1997 - ΦΕΚ 711/Β/19-8-1997Αρχειοθετήθηκε 2021-05-14 στο Wayback Machine.
«Χαρακτηρίζουμε ως ιστορικό διατηρητέο μνημείο που χρειάζεται ειδική κρατική προστασία σύμφωνα με τις διατάξεις του Ν 1469/1950, το φρούριο (Κουλές), στην περιοχή Φράγματος ποταμών Αμαρίου του Δήμου Συβρίτου του Ν. Ρεθύμνου, με περιβάλλοντα χώρο προστασίας 150 μ., διότι αποτελεί σημαντικό δείγμα φρουριακής αρχιτεκτονικής και είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με την ιστορία και τις μνήμες της περιοχής κατά την περίοδο της τουρκικής κατοχής της Κρήτης στα μεσά του 19ου αιώνα.» ΥΑ ΥΠΠΟ/ΔΙΛΑΠ/Γ/3107 π.ε./2708/18-1-2002 - ΦΕΚ 90/Β/31-1-2002Αρχειοθετήθηκε 2023-04-30 στο Wayback Machine.
[…]«Αλλαρία, η. Ο Paul Faure πιστεύει, ότι ήταν κοντά στο σημερινό χωριό Σταυρωμένος Μυλοποτάμου. […] Η πόλη μας είναι γνωστή από τα νομίσματά της, κυρίως του 3ου και 2ου π.Χ. αιώνα, και από μερικές επιγραφές που αναφέρονται στη συνθήκη φιλίας που είχε υπογράψει η Αλλαρία με την Πάρο, την Τέω και τον βασιλιά της Περγάμου Ευμένη Β’. Ο κάτοικός της ονομαζόταν, σύμφωνα με τις επιγραφές, Αλλαριώτης. […]Η Αλλαρία ήταν πόλη ελεύθερη και ανεξάρτητη και είχε στα νομίσματά της την κεφαλή της Αθηνάς με φίδι στην περικεφαλαία της και από την άλλη πλευρά τον Ηρακλή γυμνό και τη λέξη ΑΛΛΑΡΙΩΤΑΝ. […]«Η Αλλαρία είναι πόλη της Κρήτης, το εθνικό Αλλαριάτης όπως αναφέρει ο Πολύβιος». (Στ. Βυζ.). […].» Πηγή: το βιβλίο του Αντώνιου Θ. Βασιλάκη, «Οι 147 πόλεις της Αρχαίας Κρήτης», τμηματική αναδημοσίευση στην ιστοσελίδα: – Οι Αρχαίες πόλεις της Κρήτης - Ιστορία-Μυθολογία-Αρχαιολογία-Εικόνες - Από Αγία Τριάδα έως ΆμπελοςΑρχειοθετήθηκε 2013-08-19 στο Wayback Machine. και Οι 147 πόλεις της Αρχαίας ΚρήτηςΑρχειοθετήθηκε 2010-08-23 στο Wayback Machine.
[…]«Αστάλη ή Ατάλη. Μπαλί Μυλοποτάμου. Η αρχαία Αστάλη που ήταν λιμένας της Αξού κατά τη Ρωμαϊκή περίοδο, βρισκόταν στη θέση που βρίσκεται σήμερα ο παράλιος οικισμός Μπαλί, της κοινότητας Μελιδονίου, επαρχίας Μυλοποτάμου του νομού Ρεθύμνης. Βρίσκεται στη δυτική παραλία του υπήνεμου όρμου. […] Στους βενετσιάνικους καταλόγους των χωριών δεν αναφέρεται. Ο όρμος σημειώνεται στους βενετσιάνικους χάρτες και στα έγγραφα αναφέρεται porto ή redoto di Atali = όρμος της Α(σ)τάλης. […] Αναφέρεται στους Σταδιασμούς της Μεγάλης Θαλάσσης, 347 : Από το Αμφιμάτριο στην Αστάλην εναι 30 σταδίες, υπάρχει λιμάνι και έχει πηγή. Από εδώ η Ελευθέρα (Ελεύθερνα) απέχει 50 σταδίες. […] Η περιοχή ονομάστηκε Μπαλί από τους Τούρκους, επειδή στην περιοχή υπήρχε ανεπτυγμένη μελισσοκομία και στα Τούρκικα balli = μέλι. […].» Πηγή: το βιβλίο του Αντώνιου Θ. Βασιλάκη, «Οι 147 πόλεις της Αρχαίας Κρήτης», τμηματική αναδημοσίευση στην ιστοσελίδα: Εκδόσεις Καίρατος – Οι Αρχαίες πόλεις της Κρήτης - Ιστορία-Μυθολογία-Αρχαιολογία-Εικόνες - Από Αμφιμάλιον έως ΓλήνοςΑρχειοθετήθηκε 2009-12-21 στο Wayback Machine.
«Χαρακτηρίζουμε τον πύργο, φερομένης ιδιοκτησίας Ελένης Γρηγοριάδου, στον οικισμό Βρύσες, Δήμου Λάμπης, επαρχ. Αγίου Βασιλείου, Ν. Ρεθύμνης, ως ιστορικό διατηρητέο μνημείο, επειδή αποτελεί ένα από τα ελάχιστα σωζόμενα παραδείγματα πύργου που ανήκει στον τύπο του στενομέτωπου παραλληλόγραμμου. Ο πύργος διατηρείται σε ερειπιώδη κατάσταση και τοποθετείται χρονικά στα τέλη του 17ου αρχές 18ου αι. Είναι κατασκευασμένος με αργολιθοδομή. Χαρακτηριστικές είναι οι «ζεματίστρες» που προφυλάσσουν τις εισόδους καθώς και τα «κλουβιά» στις γωνίες του γείσου που στηρίζονταν σε λίθινα φουρούσια.» ΥΑ ΥΠΠΟ/ΓΔΑ/ΑΡΧ/Β1/Φ38/ΚΗΡ/8862/300/22-3-2002 - ΦΕΚ 431/Β/8-4-2002Αρχειοθετήθηκε 2023-04-30 στο Wayback Machine.
«Χαρακτηρίζουμε το πυργοειδές κτίσμα ιδιοκτησίας Γερωνυμάκη στον οικισμό Κρασούνα, κοινότητας Χουμερίου Ρεθύμνης. ως ιστορικό διατηρητέο μνημείο. Πρόκειται για τετράεδρη κατασκευή με πυραμιδωτή απόληξη. Αποτελούσε μέρος ενός ευρύτερου κτιριακού συνόλου, του οποίου τμήματα μόνον σώζονται στον χώρο. Σύμφωνα με τα μορφολογικά της χαρακτηριστικά μπορεί να χρονολογηθεί στην περίοδο της Ενετοκρατίας και αποτελεί αξιόλογο δείγμα ενετικής αρχιτεκτονικής.» ΥΑ ΥΠΠΟ/ΑΡΧ/Β1/Φ38/ΚΗΡ/35413/1040/17-7-1997 - ΦΕΚ 654/Β/1-8-1997Αρχειοθετήθηκε 2016-03-05 στο Wayback Machine.
«Χαρακτηρίζουμε την ενετική βίλα των Glodio, ιδιοκτησίας Εμμανουήλ Καλαϊτζάκη, Αναστασίου Κουτρούλη, κληρονόμων Κων/νου Στεφανάκη κληρονόμων Κούπη, στον οικισμό Πίκρι, της κοινότητας Αμνάτου, επαρχίας Μυλοποτάμου, Ρεθύμνης ως ιστορικό διατηρητέο μνημείο και ορίζουμε περιβάλλοντα χώρο 30 μ. γύρω από το μνημείο. Η Βίλλα GLODIO κτίσθηκε σύμφωνα με επιγραφή που φέρει στην πύλη το 1610. Το κτήριο έχει υποστεί επεμβάσεις στην περίοδο της Τουρκοκρατίας, αλλά διασώζεται στην αρχική του μορφή ο βόρειος περίβολος με την κύρια πύλη καθώς και το βορειοανατολικό του τμήμα. Η πύλη εισόδου είναι χτισμένη με το σύστημα της «αγροτικής λιθοδομής». Στην αετωματική της απόληξη φέρει ανάγλυφο το οικόσημο των Glodio καθώς και την επιγραφή: PROTEGAT NOS GEORGIUS GLODIUS JURIS U D MDCX PATEAT BONIS. Στο ανατολικό τμήμα της βίλλας διαμορφώνεται με ένα μεγάλο θολωτό πέρασμα - διαβατικό κατασκευασμένο με ισόδομη τοιχοποιία. Από το δυτικό του τμήμα τρεις πόρτες οδηγούν στα δωμάτια του ισογείου απ? όπου λίθινη κλίμακα οδηγεί στον όροφο πάνω από τη στοά. Στον ανατολικό τοίχο της στοάς άλλη πόρτα οδηγεί εξωτερικά της βίλλας. Σημαντικά αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά του κτηρίου αποτελούν η «scarpa» και το «condone» που το περιβάλλουν, τα κυκλικά φωτιστικά ανοίγματα της στοάς, τα παράθυρα του ορόφου που είναι κτισμένα είτε με την «opera της fica» είτε με απλά πελέκια καθώς και οι «δεματαρές» της στοάς.» ΥΑ ΥΠΠΟ/ΑΡΧ/Β1/Φ38/20288/576/6-5-2000 - ΦΕΚ 647/Β/22-5-2000Αρχειοθετήθηκε 2016-03-05 στο Wayback Machine.
[…]«Ελεύθερνα, η. ΒΔ. του σημερινού χωριού Πρινές Μυλοποτάμου. Ελεύθερνα, η. Μία από τις σπουδαιότερες πόλεις της αρχαίας Κρήτης, ΒΔ του χωριού Πρινές της επαρχίας Μυλοποτάμου, χτισμένη πάνω σε λόφο που ονομάζεται «Λεύτερνα». Απαντά και με τις ονομασίες Ελεύθερνα, Ελευθέρα, Ελευθεραί. Αναφέρονται και τρεις αρχαιότερες ονομασίες: Σάντρα (Σάτρα), αναγόμενη στην εποχή των Πελασγών, Άωρος από τη νύμφη Αώρα καιΑπολλωνία από τον πολιούχο θεό της πόλης Απόλλωνα. Επικράτησε όμως η ονομασία Ελεύθερνα κατά μια άλλη από το επίθετο της Δήμητρας Ελευθούς. Πότε ιδρύθηκε η πόλη είναι άγνωστο. Ο αρχαιολόγος Pendlebury βρήκε υπομινωικά, πρωτογεωμετρικά και πολλά ρωμαϊκά λείψανα, πιστεύεται δε, ότι η ίδρυση της πόλης χρονολογείται κατά τη γεωμετρική περίοδο, το 970-820 π.Χ. Οι κάτοικοί της ασχολούνταν με τη γεωργία, το εμπόριο και τη ναυτιλία. Επειδή διέθετε λιμάνι, το Παντομάτριο, που ο Ν.Πλάτων τοποθετεί στον όρμο Φόδελε, είχε αποκτήσει σημαντική ναυτική δύναμη. Η πόλη βρισκόταν σε φιλικές σχέσεις με τους Πτολεμαίους και τίμησε με ανδριάντα τον Πτολεμαίο Ευεργέτη (247-221 π.Χ.). Η Ελεύθερνα ήταν αντίπαλος της Κνωσού, κατά τον εμφύλιο πόλεμο όμως των Κρητών, το 220 π.Χ., έγινε ΄σύμμαχος της. Όταν οι δυο πόλεις πολιορκήθηκαν από τον αντίπαλο συνασπισμό των κρητικών πόλεων και βοηθών των Αχαιών και Μακεδόνων, αναγκάστηκαν να προσχωρήσουν σε αυτούς. Η πόλη, όπως και άλλες πόλεις του νησιού, ψήφισαν ασυλία του ιωνικού ιερού του Διονύσου στην Τέω. Το 170 π.Χ. η Ελεύθερνα συγκαταλέγεται μεταξύ των τριάντα κρητικών πόλεων που συμμάχησαν με τον Ευμένη Β’ της Περγάμου. Κατά τη ρωμαϊκή κατάκτηση της Κρήτης από τον Καικίλιο Μέτελλο, οι κάτοικοι, βασιζόμενοι στην οχυρότητα της θέσης τους, αντιστάθηκαν σθεναρά στις ρωμαϊκές λεγεώνες. Μερικές περίεργες παραδόσεις σχετίζονται με την άλωση της πόλης από τους Ρωμαίους, αλλά η πλέον πειστική αναφέρει ότι η πόλη έπεσε μετά από προδοσία. Η Ελεύθερνα ευημερούσε και μετά τη ρωμαϊκή κατάκτηση και εξακολουθούσε η ευημερία της και στην πρώτη βυζαντινή περίοδο, όποτε ήταν έδρα της επισκοπής Ελεύθερνας που αναφέρεται στην Δ’ Οικουμενική Σύνοδο το 451. Στις αρχές του 9ου αιώνα η πόλη αναφέρεται ότι καταστράφηκε από τους Άραβες, διότι στο Πρακτικό του Βασίλειου Βουλγαροκτόνου, του 980, αναφέρεται ο τίτλος επισκόπου Αυλοποτάμου και όχι Ελεύθερνας. Ο ίδιος τίτλος του μητροπολίτη διατηρείται μέχρι σήμερα. Από την Ελεύθερνα καταγόταν οΔιογένης Απολλωνιάτης, ο επικαλούμενος Φυσικός. Φιλόσοφος που έζησε τον 5ο π.Χ. αιώνα και ήταν μαθητής του Αναξιμένη. Ο Αμήτωρ, πρώτος κιθαριστής ερωτικών ωδών, του οποίου οι οπαδοί ονομάστηκαν Αμητορίδαι. Ο αρχαίος ποιητής Λίννος και ο γλύπτης Τιμοχάρης. Επίσης ο μουσικός (ύδραυλος) Αντίπατρος, που τιμήθηκε στους Δελφούς. Ως ανεξάρτητη πόλη η Ελεύθερνα, έκοψε δικά της νομίσματα, τα οποία στη μια πλευρά απεικόνιζαν τον Απόλλωνα Στυρακίτη, καθισμένο σε βράχο με μια σφαίρα στο δεξί χέρι και το τόξο στο αριστερό, ενώ στην άλλη πλευρά είχαν την Άρτεμη ως κυνηγό, με φαρέτρα και τόξο και συνοδευόμενη από το σκύλο της. Νομίσματα έκοψε η πόλη και κατά τη ρωμαϊκά περίοδο. Η διάλεκτος που χρησιμοποιούσαν στην Ελεύθερνα διατηρούσε πολλά στοιχεία του προδωρικού γλωσσικού υποστρώματος. Οι χρήσεις του ιν- αντί εν- και του όνυ αντί όδε είναι μάλλον προδωρικές επιβιώσεις. Στην Ελεύθερνα βρέθηκαν πολλές αρχαίες επιγραφές με περιεχόμενο νομικής φύσεως που μιλούν για τις σχέσεις καλλιτεχνών και πολιτείας. Μια επιγραφή της αρχαϊκής περιόδου περιέχει τη λέξη «απαμία», που πιθανώς αναφέρεται στην καλλιεργήσιμη γη την οποία εκμεταλλεύονταν οι καλλιτέχνες και σχετίζεται με τη λέξη «αφαμιώται», περισσότερο γνωστή από τη μεταγενέστερη γραπτή παράδοση. Μια άλλη ενδιαφέρουσα, αλλά κακοδιατηρημένη επιγραφή του 3ου-2ου π.Χ. αιώνα επισημαίνει ότι οι Κόσμοι (κυβερνήτες) της πόλης ασκούσαν δικαιώματα πάνω στους αρτεμήτες. Οι τελευταίοι αποτελούσαν ένα είδος κλειστής κοινωνικής ομάδας, συγκροτημένη σε χωριό ή ακόμη και σε πολλά χωριά εγκατεστημένα στο γειτονικό χώρο της Ελεύθερνας, και ίσως συνδέονταν με την εγχώρια λατρεία της Αρτέμιδας. Από το περιεχόμενο της επιγραφής συμπεραίνεται ότι οι αρτεμήτες δεν είχαν το δικαίωμα να μετακινούνται ελεύθερα και επομένως, αν δεν ειδοποιούσαν τους κόσμους για μια τέτοια απόφαση, ήταν δυνατό να τιμωρηθούν με αποβολή από την κοινότητα της πόλης. […] Στην Ελεύθερνα, κατά τη διάρκεια παλαιών ανασκαφών, βρέθηκαν ειδώλια και ζώδια γεωμετρικά, ελληνιστικά και κλασικά. Ένα από τα αξιολογότερα ευρήματα είναι το άνω μισό τμήμα του κορμού πώρινου αγάλματος, το οποίο παριστάνει γυναικεία ενδεδυμένη μορφή, η γνωστή «Κυρία Ελευθέρνης». Ανήκει στο λεγόμενο δαιδαλικό ρυθμό που αναπτύχθηκε τον 7ο αιώνα π.Χ. Ονομάστηκε έτσι από το παρόμοιο τύπο της «κυρίας της Ωξέρ». Ένα μικρό κρητικό άγαλμα από μαλακό σχετικά ασβεστόλιθο (0.65 μ.) μιας γυναικείας μορφής με κρητικό «σάλι» να σκεπάζει τους ώμους (αποτελούσε μέρος της Κρητικής ενδυμασίας), βρισκόταν άλλοτε στη μικρή γαλλική πόλη Auxerre και σήμερα στο Μουσείο του Λούβρου.Εξαιτίας αυτής της ομοιότητας, ορισμένοι συμπεραίνουν ότι το ξενιτεμένο άγαλμα προέρχεται από την Ελεύθερνα.[…] «Η Ελεύθερνα είναι πόλη της Κρήτης και πήρε το όνομά της από το όνομα ενός από τους Κουρήτες. Οι πολίτες λέγονταί Ελευθερναίοι και Ελευθερνεύς» (Στ.Βυζ.).[…]». Πηγή τα βιβλία του Αντώνιου Θ. Βασιλάκη, με τίτλους: «Οι 147 πόλεις της Αρχαίας Κρήτης», τμηματική αναδημοσίευση στην ιστοσελίδα: http://kairatos.com.gr/myweb/arxaiespoleiseleft-katri.htmΑρχειοθετήθηκε 2013-08-19 στο Wayback Machine. - Οι Αρχαίες πόλεις της Κρήτης - Ιστορία-Μυθολογία-Αρχαιολογία-Εικόνες - Από Ελεύθερνα έως Κάτρη], Οι 147 πόλεις της Αρχαίας ΚρήτηςΑρχειοθετήθηκε 2010-08-23 στο Wayback Machine. και «Τοπωνύμια της Αρχαίας Κρήτης», τμηματική αναδημοσίευση στην ιστοσελίδα: Τοπωνύμια της Αρχαίας Κρήτης
«Η Επισκοπή, ως οικισμός, μαρτυρείται ήδη από την β? βυζαντινή περίοδο, αφού ήταν η έδρα της Επισκοπής Αυλοποτάμου. Συνεχής κατοίκηση πιστοποιείται από όλες τις γνωστές απογραφές των οικισμών της Κρήτης (Giacοmο Foscarini, του 1577, Ρietro Giastrοfilaca του 1583 κ.λ.π.). Στο κέντρο του οικισμού βρίσκεται η εκκλησία του Αγίου Γεωργίου, (περίοδος Ενετοκρατίας) και ο Ναός του Αγίου Ιωάννη. Ο Ναός του Αγίου Ιωάννη, κτισμένος στα ερείπια παλαιοχριστιανικής βασιλικής, ανήκει στο τύπο του εγγεγραμμένου σταυροειδούς με τρούλο και χρονολογείται στα τέλη του 13ου αρχές 14ου αιώνα. Σημαντικά κτίσματα στον οικισμό Επισκοπής είναι το συγκρότημα ιδιοκτησίας Ιωάννη Κυρίμη (παλιό Επισκοπικό Μέγαρο) και το συγκρότημα ιδιοκτησίας Κυριμάκη Μιχαήλ, κηρυγμένα ως ιστορικά διατηρητέα μνημεία. Χαρακτηριστικό του οικισμού αποτελούν επίσης και οι δύο μικροί στενοί δρόμοι, στο βόρειο και νότιο τμήμα του, που περιβάλλονται σε όλο το μήκος τους από κτήρια.» ΥΑ ΥΠΠΟ/ΓΔΑ/ΑΡΧ/Β1/Φ38/29115/897/29-5-2001 - ΦΕΚ 757/Β/15-6-2001Αρχειοθετήθηκε 2021-07-24 στο Wayback Machine.
«Χαρακτηρίζουμε το Ενετικό Επισκοπικό Μέγαρο, ιδ. Ιω. Κυρίμη, που βρίσκεται στην κοινότητα Επισκοπής, επαρχίας Μυλοποτάμου Ν. Ρεθύμνης, ως ιστορικό διατηρητέο μνημείο. Το μνημείο αποτελείται από συγκρότημα διωρόφων κτισμάτων που στο σύνολό τους ανήκουν στην περίοδο της Ενετοκρατίας. Κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας δέχθηκε επεμβάσεις κυρίως στην εσωτερική του διαρρύθμιση. Εκτός από τους κυρίως χώρους κατοικίας, περιλαμβάνει αποθηκευτικούς χώρους και χώρους παραγωγής λαδιού, κρασιού και ρακής. Το κτίριο υπήρξε κατοικία του Λατίνου Επισκόπου Αυλοποτάμου.» ΥΑ ΥΠΠΟ/ΑΡΧ/Β1/Φ38/ΚΗΡ/41066/1657/23-11-1998 - ΦΕΚ 1247/Β/11-12-1998Αρχειοθετήθηκε 2016-03-05 στο Wayback Machine.
[…]«Θεράπναι, αι Μεταξύ Ελεύθερνας και Κυδωνίας; […]Θεράπναι. Πόλη της Κρήτης, μια από τις σημαντικότερες κατά τον Πλίνιο. Φαίνεται ότι έγινε ιδιαίτερα σημαντική με τη δωρική εγκατάσταση στο νησί. Η θέση της δεν έχει εξακριβωθεί, αλλά μάλλον πρέπει να αναζητηθεί κοντά στην Ελεύθερνα. Φαίνεται ότι αρχές του Μεσαίωνα, ή καταστράφηκε ή εγκαταλείφθηκε. […]». Πηγή τα βιβλία του Αντώνιου Θ. Βασιλάκη, με τίτλους: «Οι 147 πόλεις της Αρχαίας Κρήτης», τμηματική αναδημοσίευση στην ιστοσελίδα: http://kairatos.com.gr/myweb/arxaiespoleiseleft-katri.htmΑρχειοθετήθηκε 2013-08-19 στο Wayback Machine. - Οι Αρχαίες πόλεις της Κρήτης - Ιστορία-Μυθολογία-Αρχαιολογία-Εικόνες - Από Ελεύθερνα έως Κάτρη], Οι 147 πόλεις της Αρχαίας ΚρήτηςΑρχειοθετήθηκε 2010-08-23 στο Wayback Machine. και «Τοπωνύμια της Αρχαίας Κρήτης», τμηματική αναδημοσίευση στην ιστοσελίδα: Τοπωνύμια της Αρχαίας Κρήτης
«Χαρακτηρίζουμε ως ιστορικό διατηρητέο μνημείο που χρειάζεται ειδική κρατική προστασία, σύμφωνα με τις διατάξεις του Ν 1469/1950, το κτίριο ιδιοκτησίας Καδιανής Σπανουδάκη, στο Χουμέρι Μυλοποτάμου Ν. Ρεθύμνης, γιατί σ' αυτό γεννήθηκε και έζησε ο πρωτοπόρος σοσιαλιστής ηγέτης Σταύρος Καλλέργης (1865-1926) που η ζωή του και η δράση του φανερώνουν ένα ιδεολόγο επαναστάτη και ένα πρωτοπόρο του Επιστημονικού Σοσιαλισμού στη χώρα μας. Είναι απλό σπίτι, δίπατο, με όλα τα μορφολογικά στοιχεία της λιτής αλλά αρμονικής τοπικής αρχιτεκτονικής, όπως εξαιρετική πέτρινη σκάλα στην αυλή, χαρακτηριστική πλαισίωση ανοιγμάτων, τοξωτά υπέρθυρα παραθύρων, διαχωριστικό τόξο στο εσωτερικό. Βρίσκεται μέσα σε ένα ωραιότατο κατάφυτο κήπο, που τον περιβάλλει ένας ψηλός πετρόκτιστος μαντρότοιχος, στον οποίο ανοίγεται ένα μεγάλο "πορτόνι" από πελεκητές πέτρες.» ΥΑ ΥΠΠΕ/ΔΙΛΑΠ/Γ/30390/1932/5-7-1985 - ΦΕΚ 455/Β/19-7-1985Αρχειοθετήθηκε 2023-04-30 στο Wayback Machine.
«Χαρακτηρίζουμε ως ιστορικό διατηρητέο τόπο, σύμφωνα με το Ν. 1469/50, τη θέση Μπραχήμου Περάματος Μυλοποτάμου (Νομού Ρεθύμνης), όπως ακριβώς απεικονίζεται στο τοπογραφικό διάγραμμα με τα στοιχεία Α, Β, Γ, Δ*, το οποίο αποτελεί αναπόσπαστο μέρος αυτής της Υπουργικής Απόφασης, γιατί εκεί πέθανε (υπάρχουν ερείπια κατοικιών) το έτος 1926 ο πρωτοπόρος σοσιαλιστής ηγέτης Σταύρος Γεώργ. Καλλέργης (1865-1926). Η ζωή του, η δράση του, τα ντοκουμέντα που άφησε, φανερώνουν ένα ιδιόλογο επαναστάτη που προτρέχει του καιρού του και ήταν πρωτομάχος του επιστημονικού Σοσιαλισμού στην Ελλάδα.» ΥΑ ΥΠΠΟ/ΔΙΛΑΠ/Γ/421/6647/21-2-1986 - ΦΕΚ 207/Β/18-4-1986Αρχειοθετήθηκε 2023-04-30 στο Wayback Machine.
«Χαρακτηρίζουμε ως ιστορικό διατηρητέο μνημείο που χρειάζεται ειδική κρατική προστασία σύμφωνα με τις διατάξεις του Ν 1469/1950 το κάστρο (Κουλέ) στην περιφέρεια του χωριού Κοξαρέ Δήμου Φοίνικα Ν. Ρεθύμνης, διότι αποτελεί αξιόλογο δείγμα φρουριακής αρχιτεκτονικής και είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με την ιστορία του τόπου και τις μνήμες των κατοίκων της περιοχής.» ΥΑ ΥΠΠΟ/ΔΙΛΑΠ/Γ/3104/61775/8-11-2001 - ΦΕΚ 1561/Β/21-11-2001Αρχειοθετήθηκε 2023-04-30 στο Wayback Machine.
[…]«Όαξος. Αξός Μυλοποτάμου. […] Αξός. Δωρική πόλη της αρχαίας Κρήτης στο σημερινό νομό Ρεθύμνης, που ονομαζόταν στην αρχαιότητα και Οαξός, από τον Όαξο, εγγονό του Μίνωα. Ήταν πόλη πλόυσια και υπήρχε ως τη βυζαντινή εποχή, από την οποία σώζονται εννέα εκκλησίες. Η Αξός καταστράφηκε, κατά πολλές μαρτυρίες, από τους Βενετούς. Οι κάτοικοί της πήγαν τότε μερικά χιλιόμετρα ανατολικότερα και χτίσανε τα Ανώγεια, που λέγονταν τότε μερικά χιλιόμετρα ανατολικότερα και χτίσανε τα Ανώγεια, που λέγονταν τότε Αξοκά Ανώγεια ή Αξικά Ανώγεια ή Ξιγκανώγεια. Επίνειο της ήταν η Αστάλη που τοποθετείται στο σημερινό όρμο της βόρειας ακτής, το Μπαλί. Στη θέση της αρχαίας πόλης έχουν ανασκαφεί υστερομινωικά όστρακα και έχουν εντοπιστεί ερείπια κυκλώπειων τειχών. Οι ανασκαφές έφεραν στο φως αρχαϊκά λείψανα και πολλαπλά πήλινα γυναικεία ειδώλια του λεγόμενου «δαιδαλικού ρυθμού». Μεταξύ των ευρημάτων αναφέρονται μια χάλκινη περικεφαλαία με ενδιαφέρουσα διακόσμηση, χάλκινες μίτρες του 7ου π.Χ. αιώνα, πολλές επιγραφές καθώς και ένα μαρμάρινο άγαλμα της θεάς Δήμητρας. Η Αξός υπήρχε την Υστερομινωική περίοδο, όπως δείχνουν τα όστρακα, που βρέθηκαν στα ερείπιά της. Σε χάλκινη μίτρα που βρέθηκε, εικονίζεται τρίπους παλαιού γεωμετρικού σχήματος. Πάνω από το λέβητα του τρίποδα αναφέρεται μορφή θεότητας με μακριά κόμη και οπλισμένη με ξίφος και ασπίδα. Τον τρίποδα πλαισιώνουν δύο λέοντες από αριστερά και από δεξιά. Τα νομίσματα της Αξού έφεραν από τη μια όψη στεφανωμένο κεφάλι του Απόλλωνα και από την άλλη τρίποδα. Άλλα είχαν κεφαλή της Αρτέμιδος ή του Δία στεφανωμένου και από την άλλη όψη τον τρίποδα και τα γράμματα: FΑΞΙΩΝ ή CΑΞΙΩΝ. Τον 7ο π.Χ. αιώνα κατά τον Ηρόδοτο, βασιλιάς της Αξού ήταν ο Ετέαρχος. Είναι ο μόνος βασιλιάς, που αναφέρεται, ύστερα από την κάθοδο των Δωριέων, οπότε οι ανώτατοι άρχοντες λεγόταν κόσμοι.
Ο Ηρόδοτος, γράφοντας για τον αποικισμό της Κυρήνης από το Βάτο, αναφέρει : Ο βασιλιάς Ετέαρχος είχε θυγατέρα, τη Φρονίμη. Πέθανε όμως η μητέρα της και ο πατέρας της ξαναπαντρεύτηκε. Η μητρυιά μισούσε τη Φρονίμη και επέβαλε στον πατέρα της να την εξαφανίσει. Στην Αξό βρισκόταν φιλοξενούμενός του ο Θεμίσων, έμπορος από τη Θήρα, και τον ανάγκασε να υποσχεθεί με όρκο, ότι θα κάμει, ό,τι του ζητήσει. Όταν ο Θεμίσων έφυγε για τη Θήρα του παρέδωσε την κόρη του, με την παραγγελία να τη ρίψει στη θάλασσα. Ο Θεμίσων αγανάκτησε, αλλά έπρεπε να τηρήσει τον όρκο του και έδεσε την κόρη με σκοινί και την έριξε στη θάλασσα. Έτσι ετήρησε τον όρκο του. Έπειτα τράβηξε την κόρη έξω. Έτσι ήταν εντάξει και με τον όρκο του και με τη συνείδησή του. […] Στη Θήρα την πήρε ένας πλούσιος, ο Πολύμνητος, και γέννησε ένα παιδί τραυλό, το Βάττο. Ο Βάττος με προτροπή του Απόλλωνα, τον οποίο ελάτρευαν στην Αξό, πήγε στην Κυρήνη με τους Θηραίους και ίδρυσε την αποικία το 631 π.Χ.. […] Κατά τον Ξενίωνα και το Φιλοσθένη, η Αξός, πήρε το όνομα από τον Όαξο ή Νάξο ή Αξό, γιο της θυγατέρας του Μίνωα Ακακαλλίδας και του Απόλλωνα. Τη Ακακαλλίδι συνελθείν φησί τον Ερμήν και τον Απόλλωνα. Και εκ μεν Απόλλωνος γενέσθαι Νάξον, εκ δε Ερμού Κύδωνα, αφ΄ού η πόλις Κυδωνία καλείται. Την ετυμολογία που αναφέρει ο Στ. Βυζάντιος, ότι το όνομα οφείλεται στην αρχαία κρητική λέξη άξος = απόκρημνος βράχος, αγμός, δικαιώνει η απόκρημνη τοποθεσία που ήταν κτισμένη η πόλης.
Από τα ερείπιά της αξιολογότερα είναι τα λείψανα ναού της Αφροδίτης. Ανατολικά του χωριού, στο δρόμο προς το Ηράκλειο σώζονται υπολείμματα τείχους, γνωστού με την ονομασία «Το τειχιό τσ’Αξός», το οποίο πιστεύεται ότι είναι μέρος του υδραγωγείου που μετέφερε το νερό της πηγής Σκαφίδια στη δεξαμενή της Αξού. Πιθανότατα το υδραγωγείο ήταν κτίσμα των Beνετών και για την κατασκευή του χρησιμοποιήθηκαν υλικά από αρχαία κτίρια. […]». Πηγή: το βιβλίο του Αντώνιου Θ. Βασιλάκη, «Οι 147 πόλεις της Αρχαίας Κρήτης», τμηματική αναδημοσίευση στην ιστοσελίδα: – Οι Αρχαίες πόλεις της Κρήτης - Ιστορία-Μυθολογία-Αρχαιολογία-Εικόνες - Από Λύκτος έως ΠολίχναΑρχειοθετήθηκε 2019-05-21 στο Wayback Machine. και Οι 147 πόλεις της Αρχαίας ΚρήτηςΑρχειοθετήθηκε 2010-08-23 στο Wayback Machine.
[…]«Όριον. «Το Όριον είναι τόπος της Κρήτης και αυτοί πού το κατοικούν λέγονται Όριοι» (Στ.Βυζ.) […] Όριοι ή Όρειοι ή Όριον. Κοινόν των ορείων κατοίκων των πόλεων Λισός, Ποικιλασός ή Ποικιλάσιον, Ύρτακος ή Υρτακίνα, Έλυρος και Τάρρας, του νοτίου τμήματος της επαρχίας Σελίνου νομού Χανίων, της Ελληνιστικής εποχής.[…] Πιθανολογούν ότι ήταν πόλη, μια από εκείνες που αποχώρησαν από τη συμμαχία με την Κνωσό.[…] Η πόλη μετονομάστηκε στα νεώτερα χρόνια, σε Άγριον και ήταν, στη βυζαντινή περίοδο, έδρα επισκοπής. Το τοπωνύμιο Άγριον ή Άριον, αναφέρεται για πρώτη φορά, από τον Άγιο Ιωάννη τον Ξένο στη διαθήκη του το 1027 μ.Χ..... κατέλαβα έτερον τόπον, τον καλούμενον Άριον.... τόπος καλός και εύχρηστος πλησίον του χωρίου Πηγής. Αιτήσας τους οικήτορας του αυτού χωρίου ανήγειρα ναόν, τον λεγόμενον Άγιον Γεώργιον Οψαροπιάστην... Η επισκοπή του Αγρίου ή Αρίου, ήταν στο σημερινό ερειπωμένο μετόχι Βιράν Επισκοπή Ρεθύμνης. Προσωπικά πιστεύω ότι το Όριον που αναφέρει ο Στ. Βυζάντιος δεν ήταν πόλη, αλλά η περιοχή των Ορίων στο Σέλινο, αφού μάλιστα ο λεξικογράφος την αναφέρει ως τόπο. […]». Πηγή: το βιβλίο του Αντώνιου Θ. Βασιλάκη, «Οι 147 πόλεις της Αρχαίας Κρήτης», τμηματική αναδημοσίευση στην ιστοσελίδα: – Οι Αρχαίες πόλεις της Κρήτης - Ιστορία-Μυθολογία-Αρχαιολογία-Εικόνες - Από Λύκτος έως ΠολίχναΑρχειοθετήθηκε 2019-05-21 στο Wayback Machine. και Οι 147 πόλεις της Αρχαίας ΚρήτηςΑρχειοθετήθηκε 2010-08-23 στο Wayback Machine.
[…]«Πάνορμος, η. Η πόλη ήταν στη θέση που βρίσκεται σήμερα το χωριό Πάνορμο, ανάμεσα σε δύο όρμους, 20 χιλ. από το Ηράκλειο. Ήταν επίνειο της αρχαίας Ελεύθερνας. Ο Πλίνιος την τοποθετεί ανάμεσα στο Ρέθυμνο και το Κύταιον (σημερινό Παλαίκαστρο Ρογδιάς). Η περιοχή πρωτοκατοικήθηκε στα μινωικά χρόνια, όπως έδειξαν ευρήματα από τη θέση Κουτρουλή. Νομίσματα που βρέθηκαν στην περιοχή και απεικονίζουν στη μια πλευρά το κεφάλι θεάς και στην άλλη ένα φοίνικα με τα γράμματα Π/Α, αποδίδονται στην αρχαία Πάνορμο. Η πόλη Πάνορμος είχε διάρκεια ζωής από τα ρωμαϊκά χρόνια (1ος αι. π.Χ.) μέχρι τον 9ο αι. μ.Χ. Κατά τη δεύτερη βυζαντινή περίοδο αποτέλεσε έδρα της επισκοπής Μυλοποτάμου. Στη βενετοκρατία οι περιηγητές αναφέρουν το Καστέλι Μυλοποτάμου στη θέση του σημερινού χωριού πάνω από το λιμάνι, όπου και διακρίνονται ερείπια. Καστέλι ονομαζόταν το χωριό μέχρι τις αρχές του αιώνα μας. Το φρούριο αυτό του Μυλοποτάμου, που έκτισε ο Γενοβέζος αρχιπειρατής Ενρίκο Πεσκατόρε και διατήρησαν οι Βενετοί αναφέρεται από το 1212. Είχε σχήμα αυγού από Βορρά προς Νότο με δύο πύλες από τη θάλασσα και τη νότια άκρη και 7 πύργους, κτισμένο στην απότομη ακτή. Το 1583 το κατέστρεψε ο Μπαρμπαρόσα. Από το Πάνορμο καταγόταν ο Αγαθόπους, ένας από τους Δέκα Μάρτυρες, που μαρτύρησαν στη Γόρτυνα το 250. Την άποψη του Στ. Αλεξίου, ότι η Πάνορμος ήταν ο κόλπος της Αγίας Πελαγίας Μαλεβυζίου, στη θέση της αρχαίας πόλης Απολλωνίας, και ότι δεν ήταν πόλη, θεωρώ εσφαλμένη. Ο Στ. Αλεξίου σχολιάζει στο βιβλίο «ΤΟ ΜΑΛΕΒΙΖΙ», τη λέξη «το Πάνορμον» και όχι την πόλη «η Πάνορμος», θεωρώντας ότι το σημερινό Πάνορμος προέρχεται από τη λέξη «Πάναρμος» η οποία χαρακτηρίζει την έχουσα αρμούς (κορυφές οροσειρών). Και από αυτή τη λέξη να προέρχεται η ονομασία της Πανόρμου, δικαιολογείται από τη μορφολογία της περιοχής η πόλη να ονομαζόταν Πάναρμος και αργότερα Πάνορμος. […]». Πηγή: το βιβλίο του Αντώνιου Θ. Βασιλάκη, «Οι 147 πόλεις της Αρχαίας Κρήτης», τμηματική αναδημοσίευση στην ιστοσελίδα: – Οι Αρχαίες πόλεις της Κρήτης - Ιστορία-Μυθολογία-Αρχαιολογία-Εικόνες - Από Λύκτος έως ΠολίχναΑρχειοθετήθηκε 2019-05-21 στο Wayback Machine. και Οι 147 πόλεις της Αρχαίας ΚρήτηςΑρχειοθετήθηκε 2010-08-23 στο Wayback Machine.
[…]«Σισαία. Βρίσκεται στο χωριό Σίσες Μυλοποτάμου, στο 47ο χιλ. Ρεθύμνου-Ηρακλείου. […] Αναφέρεται στον Barozzi και στον Καστροφύλακα. Το 1965 κατά την εκτέλεση έργων προς Β του χωριού Σίσες, βρέθηκε μια κυλινδρική στήλη ύψους 0,64 και διαμέτρου 0,45 μ. που χρησίμευε σαν βωμός ή οροθέσιο της περιοχής. Επάνω στην κυλινδρική επιφάνεια της είναι χαραγμένη με γράμματα του 2ου ή των αρχών του 1ου π.Χ. αιώνα η λέξη ΣΙΣΑΙΩΝ. Η στήλη αυτή με το όνομα Σισαίων, τα νομίσματα που έχουν βρεθεί σε τάφους, τα ερείπια που φαίνονται στο χώρο δείχνουν ότι στο μέρος αυτό υπήρχε αρχαία πόλη με το όνομα Σίσα ή Σίσαι και οι κάτοικοι Σισαίοι, αν και δεν αναφέρεται από τους αρχαίους συγγραφείς. Το όνομα είναι μινωικό και διασώθηκε ακέραιο στο πέρασμα των αιώνων στο σημερινό χωριό Σίσες. […]». Πηγή: το βιβλίο του Αντώνιου Θ. Βασιλάκη, «Οι 147 πόλεις της Αρχαίας Κρήτης», τμηματική αναδημοσίευση στην ιστοσελίδα: – Οι Αρχαίες πόλεις της Κρήτης - Ιστορία-Μυθολογία-Αρχαιολογία-Εικόνες - Από Πολυρρηνία έως ΣτρήνοςΑρχειοθετήθηκε 2013-08-19 στο Wayback Machine. και Οι 147 πόλεις της Αρχαίας ΚρήτηςΑρχειοθετήθηκε 2010-08-23 στο Wayback Machine.
[…]«Σουλία, η. Αγία Γαλήνη Αγ. Βασιλείου. Πόλη της Κρήτης της Ρωμαϊκής περιόδου, στη θέση του σημερινού οικισμού Αγία Γαλήνη ή Άγιος Γαλήνης, επαρχίας Αγ. Βασιλείου, νομού Ρεθύμνης. Αναφέρονται και οι δύο τύποι του ονόματος στους Σταδιασμούς της Μεγάλης θαλάσσης (324): από Ματάλης (Μάταλα) εις Σουλίαν στάδιοι ξε’(=65) ακρωτήριόν εστιν ανέχον προς μεσημβρίαν. Λιμήν εστι. καλόν ύδωρ έχει. Και (325): από Σουλήνας εις Ψυχέα (το σημερινό ακρωτήρια Μέλισσα δυτικότερα,) στάδιοι ιβ΄(12). […] Ήταν επίνειο της Συβρίτου (θρόνος Αμαρίου), απ’όπου πηγάζει ο ποταμός Πλατύς ο αρχαίος Ηλέκτρας, που χύνεται στον όρμο της Αγ.Γαλήνης. Στις εκβολές του ήταν ναός της Αρτέμιδος, όπου άνθισε η λατρεία της. Κατά μήκος της παραλίας, στη δεξιά όχθη του χειμάρρου, κολόνες και άλλα λείψανα ιερού βρέθηκαν εκεί.. Εκείνο το ιερό ήταν, χωρίς αμφιβολία, ιερό της Αρτέμιδος. […]». Πηγή: το βιβλίο του Αντώνιου Θ. Βασιλάκη, «Οι 147 πόλεις της Αρχαίας Κρήτης», τμηματική αναδημοσίευση στην ιστοσελίδα: – Οι Αρχαίες πόλεις της Κρήτης - Ιστορία-Μυθολογία-Αρχαιολογία-Εικόνες - Από Πολυρρηνία έως ΣτρήνοςΑρχειοθετήθηκε 2013-08-19 στο Wayback Machine. και Οι 147 πόλεις της Αρχαίας ΚρήτηςΑρχειοθετήθηκε 2010-08-23 στο Wayback Machine.
[…]«Σύβριτος. Θρόνος Αμαρίου. […] Σύβριτα ή Συβρίτα ή Σίβυρτος ή Σούβριτος ή Σούβριτα και Σύβριτος, η. Πόλη της Κρήτης, στα νότια της Ελεύθερνας και της Ρίθυμνας. Βρισκόταν στην κεντρική οδό που ένωνε τη βόρεια ακτή με την πεδιάδα της Μεσαράς και τη νότια ακτή. Ιδρύθηκε κατά τους ύστερους μινωικούς χρόνους και άκμασε από τους ύστερους κλασικούς έως τους ρωμαϊκούς χρόνους. Ήταν μια από τις πρώτες κρητικές πόλεις που έκοψαν νομίσματα, με τη μορφή του Διονύσου, που κρατούσε στο ένα χέρι ένα κάνθαρο και από το άλλο το θύρσο, μια ράβδο με φύλλα αμπελιού, έμβλημα του Διονύσου. Από την άλλη όψη τη λέξη ΣΙΒΡΙΤΙΩΝ και τον Ερμή. Άλλα είχαν το κεφάλι του Δία στεφανωμένο με δάφνη, άλλα κεφαλή αίγας και σταφύλι, άλλα τρίαινα και δελφίνι, άλλα τη μορφή του Απόλλωνα κλπ. Ο Σβορώνος αναφέρει 15 είδη. Τα ερείπια της Συβρίτας αναγνωρίζονται κοντά στο χωριό Θρόνος όπου βρέθηκαν τμήματα ακρόπολης, ερείπια οικιών με μωσαϊκά, αγγεία, ειδώλια και μεταλλικά σκεύη. Το νεκροταφείο αποκαλύφθηκε στα νοτιοδυτικά του χωριού. Ήταν σε θαυμάσια θέση πάνω σε λόφο, σε αλλεπάλληλα επίπεδα από όπου έβλεπαν ολόκληρη την κοιλάδα του Αμαρίου και την κοιλάδα του Βενί. Το λιμάνι της ήταν στην αρχαία Σουλία, σημερινή Αγία Γαλήνη. Η Σύβριτος συμμετείχε στη συμφωνία των Κρητικών πόλεων με τον Ευμένη Β’ της Περγάμου, και με την Τεώ της Ιωνίας για τη χρήση του ιερού του Διονύσου ως ασύλου. Την αναφέρει ο Σκύλαξ, Ελεύθερνα προς βορέαν. Νότον δε Σύβριτα. (Περίπλους XLVII). Ο Πτολεμαίος Σούβριτα. (Γεωγραφική Υφήγησις, ΙΙΙ, 15, 7). Ο Ιεροκλής Σύβριτος (Συνέκδημος 650, 7). Η Σύβριτος διατηρήθηκε και τη Β΄ Βυζαντινή περίοδο ακόμη και τα πρώτα χρόνια της Βενετοκρατίας. Ως φαίνεται καταστράφηκε από τους Άραβες και δεν αναφέρεται στο Τακτικόν 3 Βασιλείου του Βουλγαροκτόνου το 980. Ήταν έδρα επισκοπής και αναφέρεται στο Τακτικόν Λέοντος του Γ’ και Κωνσταντίνου του Ε’ (731-46). […] «Η Σίβυρτος είναι πόλη της Κρήτης, το εθνικό Σιβύρτιος, όπως αναφέρει ο Πολύβιος» (Στ.Βυζ.). […]». Πηγή: το βιβλίο του Αντώνιου Θ. Βασιλάκη, «Οι 147 πόλεις της Αρχαίας Κρήτης», τμηματική αναδημοσίευση στην ιστοσελίδα: – Οι Αρχαίες πόλεις της Κρήτης - Ιστορία-Μυθολογία-Αρχαιολογία-Εικόνες - Από Σύβριτα έως ΏλεροςΑρχειοθετήθηκε 2013-08-19 στο Wayback Machine. και Οι 147 πόλεις της Αρχαίας ΚρήτηςΑρχειοθετήθηκε 2010-08-23 στο Wayback Machine.
[…]«Τρίποδος. Διοδ. Σικελιώτης «Διότι λένε πως ο Πλούτων γεννήθηκε στο Τριπόδω της Κρήτης από τη Δήμητρα και τον Ιάσονα». […] Ο Ησίοδος (Θεογονία 969), αναφέρει ότι η Δήμητρα συνευρέθει με τον Ιάσονα σε ένα χωράφι, τρεις φορές οργωμένο, ένι τριπόλω Κρήτης εν πίονι δήμω. Σήμερα το όνομα αυτό σώζεται στο χωριό Τριπόδω, στις Μαργαρίτες Μυλοποτάμου, όπου στις τελευταίες ανασκαφές βρέθηκαν αξιόλογα αντικέιμενα. Το ότι έχε παρερμηνευτεί το χωρίο του Ησίοδου και ότι δεν υπάρχει τέτοια αρχαία πόλη, μάλλον είναι λάθος. […]». Πηγή: το βιβλίο του Αντώνιου Θ. Βασιλάκη, «Οι 147 πόλεις της Αρχαίας Κρήτης», τμηματική αναδημοσίευση στην ιστοσελίδα: – Οι Αρχαίες πόλεις της Κρήτης - Ιστορία-Μυθολογία-Αρχαιολογία-Εικόνες - Από Σύβριτα έως ΏλεροςΑρχειοθετήθηκε 2013-08-19 στο Wayback Machine. και Οι 147 πόλεις της Αρχαίας ΚρήτηςΑρχειοθετήθηκε 2010-08-23 στο Wayback Machine.
«Το συγκρότημα οικιών της οικογένειας των Τσουδερών στο χωριό Σπήλι Επαρχίας Αγ. Βασιλείου Ν. Ρεθύμνης αποτελεί χαρακτηριστικό κτηριακό σύνολο, οργανωμένο σε κλειστό σχήμα γύρω από μία ορθογώνια αυλή, που κτίστηκε μεταξύ των ετών 1847 και 1866. Αποτελείται από μια διώροφη κατοικία και πολλούς βοηθητικούς χώρους (σταύλο, αποθήκες, κατοικία επιστατών κλπ.) και παρουσιάζει σημαντικό ιστορικό ενδιαφέρον για ολόκληρη την περιοχή, γιατί συνδέεται με την οικογένεια των Τσουδερών, συνέχεια της βυζαντινής οικογένειας των Καλλέργηδων, που διαδραμάτισε σπουδαίο ρόλο στην ιστορία της Κρήτης.» ΥΑ ΥΠΠΕ/ΔΙΛΑΠ/Γ/1236/30318/29-4-1982 - ΦΕΚ 320/Β/2-6-1982Αρχειοθετήθηκε 2016-03-05 στο Wayback Machine..
[…]«Φαλάννα(ι). Βένι Αμαρίου; Η Φάλαννα αναφέρεται και στον πίνακα των Θεωροδόκων της Δελφικής Επιγραφής. Αναφέρεται επίσης σε κατάλογο των Εκατό αρχαίων πόλεων της Κρήτης: Phalana, da quale e Phalenide peripaticio. (=Φάλαννα από την οποία είναι Φαλενίδης ο περιπατητικός). Η Φάλαννα θεωρήθηκε αποικία της ομώνυμης αχαϊκής πόλης της Θεσσαλίας. Ο Σβορώνος αναφέρει νόμισμα με κεφαλή της Ήρας στεφανωμένη και πίσω δύο ιχθύες και ανάμεσα τους ένα ζώο. Αυτό σημαίνει ότι ήταν πόλη ελεύθερη και ανεξάρτητη. […] Ο Στ. Βυζάντιος αναφέρει και τη Φάλαννα της Κρήτης, από την οποία κατάγεται ο Φανιάδης ο περιπατητικός, ο πολίτης λέγεται Φαλανναίος και Φαλανναία το θηλυκό. […]». Πηγή: το βιβλίο του Αντώνιου Θ. Βασιλάκη, «Οι 147 πόλεις της Αρχαίας Κρήτης», τμηματική αναδημοσίευση στην ιστοσελίδα: – Οι Αρχαίες πόλεις της Κρήτης - Ιστορία-Μυθολογία-Αρχαιολογία-Εικόνες - Από Σύβριτα έως ΏλεροςΑρχειοθετήθηκε 2013-08-19 στο Wayback Machine. και Οι 147 πόλεις της Αρχαίας ΚρήτηςΑρχειοθετήθηκε 2010-08-23 στο Wayback Machine.
[…]«Φοίνιξ Λαμπαίων. Πλακιάς Αγίου Βασιλείου; Παράλιος αρχαίος οικισμός στα νότια παράλια της Κρήτης. Αναφέρεται από το Στράβωνα (Χ,475):Φοίνικας των Λαμπαίων, που πιστεύεται ότι ήταν στην περιοχή του παράλιου σημερινού οικισμού Πλακιάς, επαρχίας Αγίου Βασιλείου Ρεθύμνου. Ο χαρακτηρισμός των Λαμπαίων έγινε, προφανώς, για διάκριση από τον Φοίνικα των Σφακίων, γιατί ανήκε στους Λαμπαίους, τους κατοίκους της Λάμπης ή Λάππας της αρχαίας πόλης Λάππα, που ήταν στη θέση της σημερινής Αργυρούπολης. […]». Πηγή: το βιβλίο του Αντώνιου Θ. Βασιλάκη, «Οι 147 πόλεις της Αρχαίας Κρήτης», τμηματική αναδημοσίευση στην ιστοσελίδα: – Οι Αρχαίες πόλεις της Κρήτης - Ιστορία-Μυθολογία-Αρχαιολογία-Εικόνες - Από Σύβριτα έως ΏλεροςΑρχειοθετήθηκε 2013-08-19 στο Wayback Machine. και Οι 147 πόλεις της Αρχαίας ΚρήτηςΑρχειοθετήθηκε 2010-08-23 στο Wayback Machine.
«Για την αποτελεσματικότερη προστασία και ανάδειξη του σημαντικότατου Αρχαιολογικού Χώρου στην περιοχή "Φοινικιάς - Σούδα - Βουκελάρης" και της φυσιογνωμίας του, καθορίζονται στο σύνολο της ελεγχόμενης από πλευράς αρχαιολογικού νόμου περιοχής (όπου περιλαμβάνονται ορατά λείψανα ρωμαϊκής και βυζαντινής εποχής, πιθανώς ταυτιζόμενα στη μεν περιοχή "Σούδα" με την ελληνορωμαϊκή πόλη "Απολλωνία" στη δε περιοχή "Φοινικιάς" με την ελληνορωμαϊκή πόλη "Φοίνιξ" ζώνες προστασίας Α και Β.» ΥΑ ΥΠΠΟ/ΑΡΧ/Α1/Φ25/65157/2863/21-12-1993 - ΦΕΚ 78/Β/7-2-1994Αρχειοθετήθηκε 2016-03-05 στο Wayback Machine.
