Vita Popponis, éd. W. Wattenbach, MGH, SS., 11, p. 291-316 lire en ligne
Pierre Damien, lettre 28 Ad leonem Eremitam, éd. Georg Heinrich Pertz, MGH, Epistolae d. dt. Kaiserzeit, p. 251-252 lire en ligne ou éd. abbé Migne, PL, 145, col. 232-233 lire en ligne : « Christi me simplicitas doceat, vera sapientium rusticitas ambiguitatis mee vinculum solvat. »
Jean de Salisbury, lettre CXXXIV, éd. Migne in PL 199, col. 113 lire en ligne : « [...] a proposito revocatus iter Parisius deflexi. Ubi cum viderem victualium copiam, laetitiam populi, reverentiam cleri, et totius ecclesiae majestatem et gloriam, et varias occupationes philosophantium admirans velut illam scalam Jacob, cujus summitas coelum tangebat, eratque via ascendentium et descendentium angelorum, laetae peregrinationis urgente stimulo coactus sum profiteri, quod vere Dominus est in loco isto, et nego nesciebam. »
Philippe de Harvengt, lettre III, éd. Migne in PL 203, col. 31 lire en ligne : « [...] sic et tu amore ductus scientiae Parisius advenisti, et a multis expetitam optato compendio Jerusalem invenisti. Hic enim David decachordum psalterium manu tangit, hic tactu mystico psalmos pangit. Hic sapiens Salomon erudiendos convenas operitur; hic ejus promptuarium studiosis pulsantibus aperitur; hic ad pulsandum tantus concursus, tanta frequentia clericorum, ut contendat supergredi numerosam multitudinem laicorum. Felix civitas, in qua sancti codices tanto studio revolvuntur, et eorum perplexa mysteria, superfusi dono spiritus resolvuntur, in qua tanta lectorum diligentia, tanta denique scientia Scripturarum, ut in modum Cariat sepher merito dici possit civitas litterarum. »
Gozechin de Mayence, Epistola Ad Valcherium Suum Olim Discipulum, éd. abbé Migne in PL, 143, col. 899-900 § XXVII et XXVIII, lire en ligne : « At vero hi qui adhuc sub scholari ferula erudiendi essent, quia ignaviae, socordiae et deo suo ventri manus dederunt, dum instrui refugiunt ad gravitatem moralis disciplinae, ut levis palea circumferuntur omni vento doctrinae, et, juxta eumdem Apostolum, sanam doctrinam non sustinentes, sed ad sua desideria coacervantes sibi magistros prurientes auribus, vanis et pestiferis inserviunt vocum vel quaestionum novitatibus : et qui adhuc nudum et molle lutum in rota disciplinae artifici pollice et vehementi torno formari deberent in vasa gloriae, ab inde in externa fugitando resilientes, deformantur in vasa contumeliae. [...] Quidam vero facti suae cujusdam institutionis pseudomagistri, dum certum ignorant praesepe, nec in sua quae non habent, se possunt recipere, hac illac per villas pagosque urbesque circumcursant, novas Psalterii, Pauli, Apocalypsis lectiones tradunt, juventutem novorum cupidam, levitatis pedissequam, disciplinae refugam, post se per voluptatum declivia trahunt : reverentiam disciplinae, subjectionem obedientiae, observantiam religionis, postremo omnia regularis vitae munia perditissima morum corruptione confundunt. »
Pierre Damien, lettre 28 Ad leonem Eremitam, éd. Georg Heinrich Pertz, MGH, Epistolae d. dt. Kaiserzeit, p. 251-252 lire en ligne ou éd. abbé Migne, PL, 145, col. 232-233 lire en ligne : « Christi me simplicitas doceat, vera sapientium rusticitas ambiguitatis mee vinculum solvat. »
Guibert de Nogent, Autobiographie, éd. E.-R. Labande, Paris, Les Belles Lettres, 1981, p. 26 ou éd. abbé Migne (Monodiarium Libri Tres), PL, 156, col. 844 lire en ligne : « Erat paulo ante id temporis, et adhuc partim sub meo tempore tanta grammaticorum charitas, ut in oppidis pene nullus, in urbibus vix aliquis reperiri potuisset, et quos inveniri contigerat, eorum scientia tenuis erat, nec etiam moderni temporis clericulis vagantibus comparari poterat. »
Guillaume de Conches, De Philosophia Mundi, éd. abbé Migne, PL, 172 (attribué à Honoré d'Autun), col. 83 lire en ligne : « Jam enim illud impletum est : Erit cum sanam doctrinam non sustinebunt, sed ad sua desideria coacervabunt sibi magistros, prurientes auribus. Quae igitur studii reliqua libertas sperari possit, cum magistros discipulorum palpones, discipulos magistrorum judices, legemque loquendi et tacendi imponentes cognoscamus? In pauvis enim magistri, frontem, si adulantis vocem et vultum percipient; etsi sit aliquis qui magistri severitatem sequatur, ut insanus a meretricibus magister scholarum fugatur, crudelisque vocatur et inhumanus [...]. »
Hugues de Saint-Victor, Didascalicon, éd. abbé Migne, PL, 176, col. 774-775 lire en ligne : « Bonus enim lector humilis debet esse et mansuetus, a curis inanibus et voluptatum illecebris prorsus alienus, diligens et sedulus, ut ob omnibus libenter discat, nunquam de scientia sua praesumat, perversi dogmatis auctores quasi venena fugiat, diu rem pertrectare antequam judicet discat, non videri doctus, sed esse discat vel quaerat, dicta sapientium intellecta diligat, et ea semper coram oculis quasi speculum vultus sui tenere studeat. Et si qua forte obscuriora intellectum ejus non admiserint, non statim in vituperium prorumpat, ut nihil bonum esse credat nisi quod ipse intelligere potuit. Haec est humilitas disciplinae legentium. » Traduction Pierre Riché in Riché & Verger, p. 153-154.
Abélard, Introductio ad theologiam, éd. abbé Migne, PL, 178, lire en ligne : « Ad hoc quippe fidelibus saecularium artium scripta et libros gentilium legere permissum est; ut per ea locutionum et eloquentiae generibus, atque argumentationum modis, aut naturis rerum praecognitis, quidquid ad intelligentiam vel decorem sacrae Scripturae, sive ad defendendam vel astruendam veritatem ejus pertinet, assequi valeamus. »
Theologia summi boni, éd. E. M. Buytaert, C. J. Mews, Corpus christianorum continuatio medievalis, XIII, 1987 lire en ligne : « Laus dialecticae. De cuius laude excellentissimus doctor Augustinus in libro De ordine his uerbis scribit: "Disciplinam disciplinarum, quam dialecticam uocant. Haec docet docere, haec docet discere. In hac seipsa ratio demonstrat atque aperit quid sit, quid uelit; scit scire, sola scientes facere non solum uult, sed etiam potest." Quam etiam idem auctor in libro de doctrina christiana non solum caeteris scripturis, uerum etiam sacris litteris maxime necessariam commendat dicens: "Restant ea quae non ad corporis sensus, sed ad rationem pertinent, ubi disputationis disciplina regnat et numeri. Sed disputationis disciplina ad omnia genera quaestionum quae in sacris litteris sunt penetranda ac discutienda, plurimum ualet. Tantum ibi cauenda est libido rixandi et puerilis quaedam ostentatio decipiendi aduersarium. »
Guibert de Nogent, De vita sua, I, 5, PL, 156, col. lire en ligne : « Sub se igitur constitutum tanta puritate me docuit, ab insolentiis, quae innasci primaevitati illi solent, tanta sinceritate cohibuit, ut me penitus a communibus lupis arceret [...]. Ipse autem me solum edocendum suscipiens, neminem, alium quem doceret, permittebatur habere. [...] Duxi apud eum sub hac inani colluctatione ferme sexennium, sed nihil quantum ad tantum tempus attinet inde extuli operae pretium.. »
Honoré d'Autun, De angelis et homine, PL, 172, col. 1185 lire en ligne : « Evidens scripturae auctoritas clamat, et perspicax ratio probat : si omnes angeli in coelo permansissent, tamen homo cum omni posteritate sua creatus fuisset. Iste quippe mundus propter hominem est factus; mundus autem est coelum et terra, et universa quae ambitu continentur [...]. »
Theologia summi boni, éd. E. M. Buytaert, C. J. Mews, Corpus christianorum continuatio medievalis, XIII, 1987 lire en ligne
google.fr
books.google.fr
Régine Pernoud, Pour en finir avec le Moyen Âge, Seuil, (lire en ligne), p. 18
Au sujet des différents regards sur les écoles, en particulier des regards critiques, on se reportera à Stephen C. Ferruolo, The Origins of the University. The Schools of Paris and Their Critics, 1100-1215, Stanford, Stanford University Press, (lire en ligne)
Gaines Post, « Alexander III, the "Licentia docendi" and the Rise of the Universities », in Charles H. Taylor éd., Anniversary Essays in Medieval History, Boston, 1929, p. 255-277 lire en ligne sur Google Books
