„На прикладі польських повстанців ми бачили, що люде, які хотіли волі для свойого народу не перебирали в засобах до її осягнення. Чому ж би нам не йти шляхами, вказаними історією? Треба крови, даймо море крови, треба терору, заведім пекольний, треба пожертвувати матеріяльні добра, не лишім собі нічого. Маючи на меті вільну українську державу, йдім до неї всіми засобами й всіми шляхами. Не стидаймося мордів, грабіжі й підпалів. У боротьбі нема етики. Етика в війні це останки рабства, накиненого переможцями побідженим. Не дбаймо про добре імня та опінію в світі, бо хоч як не були б ми ідейними в своїй боротьбі, нас усе будуть називати бандитами. Кожний шлях, що веде до нашої найвищої мети, без огляду на те, чи називається він у других героїзмом чи підлотою, є нашим шляхом”. Михайло Буджак (Mychajło Kołodzinskyj) Польське повстання 1863 р. Львів, 1929. s. 13–14. za: Олександр Зайцев Дефіляда в Москві та Варшаві: «Воєнна доктрина українських націоналістів» Михайла Колодзінського, w języku polskim Ołeksandr Zajcew Ukraiński nacjonalistyczny imperializm Mychajła Kołodzińskiego, por. też Władysław SerczykHistoria Ukrainy, Wrocław 2001 Wyd. Ossolineum, Wydanie trzecie poprawione i uzupełnione, ISBN 83-04-04530-3, s. 321. por. też Grzegorz Motyka, Ukraińska partyzantka 1942–1960, Warszawa 2006, Wyd. Instytut Studiów Politycznych PAN, Oficyna Wydawnicza Rytm, ISBN 83-88490-58-3 (ISP PAN), ISBN 83-7399-163-8 (Rytm), ISBN 978-83-88490-58-3, s. 49.
Przełom nastąpił w na III nadzwyczajnym Zborze OUN(b) 21–25 sierpnia 1943 r., który oficjalnie proklamował walkę na dwa fronty – z imperializmem niemiecko-hitlerowskim i „moskiewsko-bolszewickim”. Sojusznikiem strategicznym miały być odtąd demokracje Zachodu. Dalszej radykalizacji uległ program społeczno-gospodarczy. Usunięto wzmianki o ustroju korporacyjnym – celem miało być „społeczeństwo bezklasowe”, Ukraina „bez obszarników, kapitalistów i bolszewickich pasożytów”. Zniesienie wszelkiego wyzysku człowieka przez człowieka zapewniałaby publiczna własność najważniejszych środków produkcji i wymiany, swoboda chłopów w wyborze sposobów użytkowania ziemi, udział robotników w zarządzaniu przedsiębiorstwami, swobody związkowe i „wolna praca”. Jeszcze istotniejsze zmiany zaszły w sferze postulatów politycznych – zamiast „nacjokracji” (monopartyjnej dyktatury OUN) ustrojem niepodległej Ukrainy miała być nieokreślona „władza ludowa”. Wprawdzie nie przyjęto postulatu republiki demokratycznej, ale wpisano do programu niektóre postulaty demokratyczne (m.in. równość kobiet, wolność słowa i prasy, wolność sumienia i przekonań, wolność wyboru pracy, swoboda działania związków zawodowych, prawo do strajku); według Abwehry oznaczało to przejście na pozycje „światopoglądu demokratycznego”. Przewidywano na przyszłość pełne równouprawnienie mniejszości narodowych z Ukraińcami, a także pełną równość obywateli w prawach i obowiązkach niezależnie od przynależności etnicznej. Przekształcona została sama struktura samej OUN(b), w której jednoosobowe przywództwo Łebeda zastąpiono kierownictwem kolegialnym pod kierunkiem Romana Szuchewycza. Jak stwierdzała jedna z publikacji nacjonalistycznych, to „życie podyktowało potrzebę zmian w strukturze organizacyjnej OUN oraz w jej programie” (a nie tylko w taktyce).Jarosław Tomasiewicz, Ukraiński ruch narodowy. Między faszyzmem a nacjonalkomunizmem.
„На прикладі польських повстанців ми бачили, що люде, які хотіли волі для свойого народу не перебирали в засобах до її осягнення. Чому ж би нам не йти шляхами, вказаними історією? Треба крови, даймо море крови, треба терору, заведім пекольний, треба пожертвувати матеріяльні добра, не лишім собі нічого. Маючи на меті вільну українську державу, йдім до неї всіми засобами й всіми шляхами. Не стидаймося мордів, грабіжі й підпалів. У боротьбі нема етики. Етика в війні це останки рабства, накиненого переможцями побідженим. Не дбаймо про добре імня та опінію в світі, бо хоч як не були б ми ідейними в своїй боротьбі, нас усе будуть називати бандитами. Кожний шлях, що веде до нашої найвищої мети, без огляду на те, чи називається він у других героїзмом чи підлотою, є нашим шляхом”. Михайло Буджак (Mychajło Kołodzinskyj) Польське повстання 1863 р. Львів, 1929. s. 13–14. za: Олександр Зайцев Дефіляда в Москві та Варшаві: «Воєнна доктрина українських націоналістів» Михайла Колодзінського, w języku polskim Ołeksandr Zajcew Ukraiński nacjonalistyczny imperializm Mychajła Kołodzińskiego, por. też Władysław SerczykHistoria Ukrainy, Wrocław 2001 Wyd. Ossolineum, Wydanie trzecie poprawione i uzupełnione, ISBN 83-04-04530-3, s. 321. por. też Grzegorz Motyka, Ukraińska partyzantka 1942–1960, Warszawa 2006, Wyd. Instytut Studiów Politycznych PAN, Oficyna Wydawnicza Rytm, ISBN 83-88490-58-3 (ISP PAN), ISBN 83-7399-163-8 (Rytm), ISBN 978-83-88490-58-3, s. 49.
„Uznano, że na III konferencji podjęto jedynie decyzję o tworzeniu silnych struktur partyzanckich nie podejmujących wszakże szerszej działalności bojowej i nastawionych na wystąpienie w „odpowiednim momencie”, natomiast decyzję o rozpoczęciu na szeroką skalę działań partyzanckich podjęto samodzielnie na Wołyniu łamiąc ustalenia III konferencji. Są różne możliwości wyjaśnienia takiej, a nie innej decyzji wołyńskich przywódców OUN. Pierwsza, to cicha umowa pomiędzy Klaczkiwskim i Szuchewyczem mająca na celu usunięcia Łebed’ia. Być może elementem planu zmiany na stanowisku prowidnyka był „bunt terenu”. Wysoce prawdopodobną jest teza, że decyzja o rozpoczęciu na szeroką skalę walki partyzanckiej i przeprowadzeniu antypolskiej akcji jest ściśle powiązana z dezercją policji ukraińskiej. (...) Według poczynionych ustaleń Dmytro Klaczkiwski rozpoczął na Wołyniu masową walkę partyzancką na własną rękę, bez konsultacji z Prowodem, łamiąc ustalenia konferencji. Taki przebieg wydarzeń zdają się potwierdzać informacje mówiące o podziale na „wołyniaków” i „hałyczan” do jakiego w następnych tygodniach doszło w szeregach OUN-B. Informacje z Wołynia o walce partyzanckiej i działaniach przeciwko Polakom nie wywołały początkowo w Galicji entuzjazmu, lecz odwrotnie ogromne zaniepokojenie. Potwierdzają to nawet meldunki polskiego wywiadu. Część banderowców uważała je za przedwczesne, powodujące jedynie niepotrzebny rozlew ukraińskiej krwi. Z kolei na Wołyniu zaczęło narastać niezadowolenie z postawy Galicji, z tego, że nie poszła drogą otwartej walki.” Por. Prokurator Instytutu Pamięci Narodowej Piotr Zając.
Robert Litwiński, Policja wobec UWO i OUN w II Rzeczypospolitej, „Biuletyn IPN”, nr 12 (121) s.85.wersja elektroniczna.
Robert Litwiński, Policja wobec UWO i OUN w II Rzeczypospolitej, „Biuletyn IPN”, nr 12 (121) s.85. wersja elektroniczna.
Robert Litwiński, Policja wobec UWO i OUN w II Rzeczypospolitej, „Biuletyn IPN”, nr 12 (121) s.88.wersja elektroniczna.
Robert Litwiński, Policja wobec UWO i OUN w II Rzeczypospolitej, „Biuletyn IPN”, nr 12 (121) s.87.wersja elektroniczna.
Por. też ustalenia śledztwa IPN: „w oparciu o przeprowadzone dowody za prawdopodobną uznano inną hipotezę, nie zmieniającą oceny prawnej zaistniałych wydarzeń, wyznaczającą natomiast nieco inny krąg osób za nie odpowiedzialnych. Według tej koncepcji decyzję o podjęciu działań przeciwko polskiej ludności podjęło kierownictwo OUN-B na Wołyniu samodzielnie bez zgody Centralnego Prowidu OUN. W dniach 17–23 lutego 1943 r. odbyła się III konferencja OUN w wiosce Tereberze lub Wałujky w pobliżu Oleska w obwodzie lwowskim. Wzięli w niej udział między innymi Mykoła Łebed, Roman Szuchewycz, Wasyl Ochrymowycz, „Harmasz” (NN), Dmytro Majiwski „Kosar”, Zinowij Matła „Taras”, Roman Krawczuk „Petro”, Mychajło Stepaniak „Serhij” oraz Dmytro Klaczkiwski. W trakcie obrad wyraźnie zarysowało się niezadowolenie części przywódców OUN z pełniącego obowiązki prowidnyka OUN Mykoły Łebed’ia. Szczególnie było to widoczne wśród oficerów z byłego batalionu „Nachtigall”. Doprowadziło to w kwietniu 1943 r. do rezygnacji Łebed’ia. O fakcie tym poinformowano członków OUN w specjalnym oświadczeniu wydanym w dniu 13 maja. Władzę nad OUN objął wówczas triumwirat w składzie Zinowij Matła, Dmytro Majiwski i Roman Szuchewycz. W czasie dyskusji na konferencji, część z delegatów opowiadała się za jak najszybszym rozpoczęciem walki z Niemcami. Stepaniak zaproponował nawet rozpoczęcie powstania przeciwko Niemcom i uwolnienie Ukrainy spod okupacji przed nadejściem Armii Czerwonej. Z drugiej strony delegaci podkreślali konieczność walki OUN z Sowietami i Polakami. To na nich jako na największych wrogów Ukrainy wskazywali m.in. Roman Szuchewycz i Dmytro Klaczkiwski. Do chwili obecnej nie zdołano odnaleźć żadnego dokumentu ani uzyskać innego dowodu wskazującego, że w trakcie konferencji podjęto jakieś wiążące decyzje, co do losu Polaków ani nawet o rozpoczęciu na Wołyniu walki partyzanckiej na większą skalę. Co nie oznacza, ze takich dokumentów nie ma.” Por. Prokurator Instytutu Pamięci Narodowej Piotr Zając.
Jarosław Stocki, Lwowski Sobór 8–10 marca 1946 roku: przygotowania, przebieg i skutki. Rola systemu totalitarnego. Pamięć i Sprawiedliwość, nr 1 (14)/2009, s. 237–267, ISSN 1427-7476 Wersja elektroniczna.
